XVIII. VE XIX. YY’ DA TEZHİ̇P SANATINDA OSMANLI MODERNLEŞMESİ̇Nİ̇N İZLERİ̇: OSMANLI SARAYINDA TÜRK ROKOKOSU ÜSLUBU VE SER MÜCELLİ̇DAN-I HASSA HEZARGRADLIZADE ES-SEYYİ̇D AHMED ATAULLAH

Yıl 2022, Sayı: 22, 80 - 99, 29.06.2022

Ayşegül Durmuş

Öz

Osmanlı sanatının en görkemli ve mükemmel eserlerinin yapıldığı klasik dönemin hemen ardından görülen batı etkisi farklı eserlerin ortaya çıkmasını sağlamış, zamanla bu eserler çoğalıp beğenilerek sanatkarların yeni sanat akımları oluşturmalarına imkân vermiştir. Avrupa sanat üslupları olan barok ve rokoko üsluplarının etkileri mimari ve dekorasyonun yanı sıra Osmanlı tezhip sanatında da etkili olmuştur. XVIII. ve XIX. yy. tezhip sanatçıları Avrupa kaynaklı sanat tesirlerine kendi zevk ve klasik Osmanlı üslubunu yorumlayarak Türk Rokokosu adı ile anılan yeni bir sanat üslubunu meydana getirmişler, İslam sanatına uyarladıkları bu modern tezhip üslubunu Osmanlı medeniyetine mâl etmişlerdir.
XVIII. yy ’da modernleşmenin her dalında olduğu gibi sarayda, tezhip sanatçılarının başlattığı İslam sanatında modernleşme XIX. yüzyılda eserleriyle tanınan, Sultan II. Mahmud dönemi (1808-1839) ve sonrasında da Ser Mücellidan-ı Hassa olan dönemin en önemli müzehhibi Hezargradlızade Es-Seyyid Ahmed Ataullah Efendi tarafından devam ettirilmiştir. Ataullah Efendi İslam sanatında uygulanan Türk Rokokosu üslubunun öncüleri arasında yer almış ve yetiştirdiği öğrenciler aracılığıyla bu üslubu ilerleterek sarayda orijinal eserler vermişlerdir. Bu çalışma Ataullah Efendi’nin saray baş mücellidi olarak imza attığı eserlerden ve bu üslupta eser vermiş sanatçıların eserlerinden örnekleri inceleyerek “Türk Rokokosu’’ üslubunu tanıtmayı ve Osmanlı modernleşmesinin İslam sanatını da içine alacak kadar büyük ve köklü bir dönüşüm olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Ser Mücellidan-ı Hassa, Ataullah Efendi, Tezhip, Türk Rokokosu, Barok, Üslup, Osmanlı Modernleşmesi, 19.Yüzyıl

Kaynakça

• Arberry, J. Arthur, The Koran İlluminated, Hodges, Figgis&Co Ltd., Dublin 1967
• Cezar, Mustafa, ‘’Sanatta Batı’ya Açılış ve Osman Hamdi’’, Baha Matbaası, İstanbul 1971
• Çağman, Filiz, ‘’Abdullah-ı Buhari’’, TDV İslam Ansiklopedisi 1. Cilt, İstanbul 1988, s.87-88
• Çöğenli, Hamide, ‘’Princeton Üniversitesi (Amerika) Firestone Kütüphane ’sinde Bulunan Tezhibli Bir Kur’an-ı Kerimin Tahlili’’, Atatürk Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2011
• Dalbaş, Ebru Karahan, ‘’XVIII. Yüzyılda Hazırlanmış Bir Divan Tezhibi’’, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 83, Aralık 2018
• Demiriz, Yıldız, ‘’Osmanlı Kitap Sanatında Natüralist Üslupta Çiçekler’’, Acar Matbaacılık, İstanbul 1986
• Derman, Çiçek, “Osmanlı İstanbul’unda Bezeme Sanatı”, Osmanlı İstanbul’u: I. Uluslararası Osmanlı İstanbul’u Sempozyumu Bildirileri (I: 29 Mayıs -1 Haziran 2013: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi)
• Duran, Gülnur, ‘’Ali Üsküdari, Tezhip ve Rugani Üstadı, Çiçek Ressamı’’, Kubbealtı Neşriyatı 3. Baskı, İstanbul 2015
• Habib Efendi, ‘’Hat ve Hattatân’’. İstanbul: Matbaa-i Ebüzziya, 1306 s.272
• Halıcı, Esra, ‘’XVIII-XX. Yüzyılda Osmanlı Sanat Ortamı’’, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Erzurum 2020
• Okumuş, Asiye, ‘’Türk Süsleme Sanatlarında Barok ve Rokoko’’, İlke yayınları 2016
• Özekkaya, Elmas, ‘’Akşehir’den Bölge Yazma Eserler Kütüphanesine Getirilen Tezhipli Yazma Eserler’’ Yüksek Lisans Tezi, Konya 2008
• Özkeçeci, İlhan ve Şule, ‘’Türk Sanatında Tezhip’’, Yazıgen Yayınları, İstanbul 2014
• Toprak, Filiz Adıgüzel, ‘’Christie’s Müzayedelerinde Satışa Sunulmuş XIX. Yüzyıl Osmanlı Dönemine Ait Mushaf-ı Şerîf’lerde Serlevha Bezemeleri’’, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, Mart 2016
• Tuncel, Mebruke, ‘’ Osmanlı Dönemi Tezhip Sanatında Barok-Rokoko Üslubu (18.-19. Yüzyıl)’’, Mimar Sinan Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2002
• Tüfekçi, Sanem Kaş, ‘’Türk Tezhip Sanatında Rokoko Etkisi’’, Lale Kültür, Sanat ve Medeniyet Dergisi, Temmuz-Eylül 2020
• Ünver, Süheyl, ‘’Ustası ve Çırağıyla Hezargradlı Zade Ahmed Ataullah’’, Tepe Yayınları, İstanbul 1955
• T.S.M.K 2721-2723 Ahmed Ataullah Efendi İmzalı Gül ve Goncası
• T.S.M.K G. Y-481 (2703-2706) Ahmed Ataullah Efendi- Levha 1827
• T.S.M.K HS.21/219 Ahmed Ataullah Efendi- Hilye-i Şerif 1821
• T.S.M.K E.H-105-009 Hüseyin Hüsnü Efendi -Kur’an-ı Kerim Serlevha 1862-63
• T.S.M.K. M.R 901-053 Ali ül-Nakşibendi- Kitab-ı Makbul der Hal-i Huyul 1800
• T.S.M.K. E.H 436-0078-0063 Ali Nakşibendi er-Rakım- Elifba cüzü-19.yy T.S.M.K. H.918-27 Hatif Efendi- Divan-ı Burhan 1790
• İ.Ü.K. A-5559-0084 Mehmed Salih Efendi- Delailü-l Hayrat 1846
• Chester Beatty Library, Is. 1581 (f1b-2a, f4b-f43b-f89b-f128a) Ahmed Ataullah Efendi- Kur’an-ı Kerim 1806
• Bavyera Eyalet Kütüphanesi (553) 00424-00425-00411-00402-00419 Hafız Hasan Raşid- Dua Kitabı 1844