MECAZî BİR İFADE BİÇİMİ OLARAK TOPKAPI SARAYI KAPILARI

Yıl 2023, Sayı: 24, 88 - 103, 20.06.2023

Belkıs Doğan

Öz

Antik uygarlıklardan itibaren anıtsal eserlerin ilk bakışta göze çarpan unsuru olan kapılar, İslâm mimarîsinde de tezyînâtın yoğunlaştığı birimlerin başında gelir. Kapılar, bulundukları bölgenin malzemesi ve iklim özelliklerine ilaveten dinî ve kültürel geleneği doğrultusunda biçimlenmiştir. Bahse konu biçimlenmede işlevsellik, estetik anlayış ve kültürel arka planın harmanlandığı görülür. Bu makalede yaklaşık dört asır boyunca Osmanlı Devleti’nin yönetim merkezi ve hanedanın yaşadığı yer olan Topkapı Sarayı’nın öne çıkan kapıları ele alınmış ve onların ifade ettiği sembolik dil çözümlenmeye çalışılmıştır. Araştırmada, kapıları mimarî açıdan tarif ya da tasvir etmekten öte, en yalın süslemeye sahip olanında dahi kapı öğesine yüklenen anlamlar üzerinde durulmuştur. Bunu yaparken İslâmî literatürde kapı ve onunla bağlantılı olarak perde mecazının ifade ettiği fikrî arka plandan yola çıkılmıştır. Ayrıca kapılara hakkedilen kitâbe metinlerinin İslâm medeniyetinde ihtiva ettiği mânâ, ilgili kapının saray kompleksi içerisinde konumlandığı birim ve diğer süsleme unsurları, anlamlandırmada belirleyici olmuştur. Böylece bulunduğu birime göre cennet, adalet ve mahremiyet temalarının saray kapılarında öne çıktığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Topkapı Sarayı, Kapı, Perde, Metafor, Anlam, Sembol, Bâb-ı Hümâyûn, Bâbü’s-Selâm

Kaynakça

• Arseven, Celal Esad. Sanat Ansiklopedisi. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1947.
• Çoruhlu, Yaşar. “Kapı”, DİA. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001: XXIV/341-342.
• Doğanay, Aziz. Mimari ve Tezyinî Unsurlarıyla Câmi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2017.
• Ekinci, Abdullah. “Şehrin Aynası Kapılar: Urfa Şehir Kapıları”, Osmanlı Urfası. İstanbul: Urfa Okulu Yayınları, 2018, I/67-77.
• Eliade, Mircea. Kutsal ve Dindışı. Çev. Mehmet Ali Kılıçbay. Ankara: Gece Yayınları, 1991.
• el-Gazzâlî. İhyâü Ulûmi’d-Dîn. Çev. Mustafa Çağrıcı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2020.
• Esemenli, Deniz. “Mekânlar - Zamanlar”, Topkapı Sarayı. İstanbul: Akbank Kültür ve Sanat Yayınları, 2000: 24-135.
• Gökçen, Ahmet. “Eşik: Olgular ve İmgeler Bağlamında Bir Mekân Analizi”, İçtimaiyat Sosyal Bilimler Dergisi. 3 (2019): 129-137.
• Karamağaralı, Beyhan. Ahlat Mezar Taşları. Ankara: Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü, 1972.
• Keleş, Erol. “İlhanlıların Anadolu’da Kurduğu Vergi Nizamı ve Neticeleri Hakkında Bir Değerlendirme”, Türk Dünyası Araştırmaları. CXXIV/244 (2020): 11-24 .
• Kuşpınar, Bilal. “Adalet Kavramı Konusunda Gazâlî İbn Arâbî ve Mevlânâ’nın Görüşlerinin Analizi”, Beytulhikme: An International Journal of Philosophy. VII/2, Çev. Ayşe Yaşar Ümütlü. (2017): 303-328.
• Norberg-Schulz, Christian. Existence, Space and Architecture. New York: Praeger Publishers, 1971. https://toaz.info/doc- viewer. Erişim: 20.09.2021.
• Ögke, Ahmet. “Türk Tasavvuf Düşüncesinde Şeriat, Tarikat, Hakîkat, Marifet Kavramları ve Marmaravî’de ‘Dört Kapı-Kırk Makam’ Anlayışının İzleri”, Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. VII/18 (2001): 63-74.
• Öz, Tahsin. Topkapı Sarayı’nda Fatih Sultan Mehmet II’ye Ait Eserler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1953.
• Özköse, Kadir. “Ahmed Yesevî’nin Hikmetlerinde Dört Kapı ve Kırk Makam Anlayışı”, Akademiar Dergisi. 2 (2017): 99-133.
• Sakaoğlu, Necdet. Tarihi, Mekânları, Kitabeleri ve Anıları ile Saray- ı Hümayun. İstanbul: Denizbank Yayınları, 2002.
• Sevim, Nidayi. Osmanlı Mezar Taşlarında Manzum Metinler. İstanbul: Kitap Dostu Yayınları, 2012.
• Wittek, P. “Ankara’da Bir İlhanî Kitâbesi”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası. I (1931): 161-164.
• Yiğit, Fevzi. “Varlık ve Mahiyet Ayrımı Bağlamında Perde Sembolizmi”, Tokyo Summit-III: 3rd International Conference on Innovative Studies of Contemporary Sciences The Book of Full Text. Tokyo. (2021): 238-247.