III. AHMED KOLEKSİYONUNDAKİ MEMLÛK CİLTLERİNDE AYIRT EDİCİ BİR ÖZELLİK OLARAK MAVİ RENK KULLANIMI

Yıl 2025, Sayı: 28, 89 - 113, 24.06.2025

Beyza Çakır

Öz

Mısır, Suriye ve Hicaz topraklarında hüküm süren Memlûkler (1250-1517), sanatkârları himaye ederek İslam sanatının özellikle kitap sanatları alanında büyük bir gelişim göstermesine katkı sağlamışlardır. Bu dönemde üretilen ciltler, hem sanatsal hem de dini açıdan büyük önem taşımakla birlikte yazma eserlerin serlevhaları da muntazam tezhipler ile tezyîn edilmiştir. Bu dönemde üretilen kitap kaplarındaki tezyînât, sadece yazma eserleri süslemekle kalmayıp aynı zamanda dönemin estetik anlayışını ve üslûbunu yansıtmıştır. Ciltlerde genellikle deri rengi olarak kahverenginin tonları kullanılırken kap dışlarında çoğunlukla müzehheb, kap içlerinde ise kat‘ oymalar ve kalıp ile oluşturulmuş motifler görülmektedir. Ayrıca, Memlûk dönemi ciltlerinde kap dışında yoğun altın kullanımının yanı sıra özellikle motif ve desenlerin üzerine mavi renk uygulamaları da dikkat çekicidir. Mavi renk uygulaması, motiflerin vurgulanması için sıklıkla kullanılmış olup sadece kap dışlarında değil kap içlerinde de genellikle kat‘ tekniği ile hazırlanmış ciltlerin şemse ve köşebent bölümlerinde sınır veya pafta belirleyicisi olarak karşımıza çıkmaktadır. Memlûk dönemi tezyînâtının bilinen en belirgin özelliklerinden biri, geometrik desenler ve nebâtî motiflerin uyumlu bir şekilde bir araya getirilmesiyken, incelenen ciltler neticesinde mavi renk kullanımının hemen hemen bir çok Memlûk cildinde karakteristik şekilde yer almasıyla birlikte ayırt edici bir özellik olarak karşımıza çıktığı görülmektedir. Bu çalışma ile araştırmaya dahil edilen Memlûk dönemi ciltlerinin hem kap içi hem de kap dışı renk kullanımı tartışılmış ve dönem ciltlerinin belirleyici özellikleri tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Topkapı Sarayı Kütüphanesi , III. Ahmed Kütüphanesi , Memlûk , Cilt , Renk

Kaynakça

• Kaynakça Ayaz, Fatih Yahya, Memlûkler (1250-1517). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2015.
• Doğanay, Aziz. “İslîmî / Rûmî Ve Hatâyî Motifinin Köken Meselesi: Timûrî Tezyînât Üslûbunun Osmanlı Sanatına Yansımaları Ve İstanbul Üslûbunun Teşekkülü.” Türklük Araştırmaları Dergisi/ Journal of International Turkic Research (INTURE), 2024.
• Bosch, G., J. Carswell, G. Petherbridge. Islamic Bindings and Bookmaking. Chicago: University of Chicago Press, 1981.
• Crone Patrica. Mekkan Trade and the Rise of Islam. New Jersey: Prineton University Press, 1987.
• Çakmak Yasin. Manisa Yazma Eser Kütüphanesindeki Geometrik Tezyinatlı Ciltler. Sanatta Yeterlilik Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2020.
• Hobson, A. H. Humanists and Bookbinders: The Origins and Diffusion of the Humanistic Bookbinding 1459-1559. Cambridge University Press, 1989.
• Ohta Alison, “Filigree Bindings of The Mamluk Period”, PDF: Muqarnas:An Annual on the Visual Culture of the Islamic World, XXI, I, 2004, 267-276.
• Ohta Alison, Covering the book: bindings of the Mamluk period, 1250‐1516 CE., PhD Thesis. SOAS, University of London, 2012.
• Özcan Yılmaz. Türk Kitap Sanatında Şemse Motifi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Pedersen, Johannes. İslam Dünyasında Kitabın Tarihi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2021.
• Raby Julian ve Zeren Tanındı. Turkish Bookbinding in the 15th Century. Ed. Tim Stanley. London: Paul Holberton Publishing, 1993.
• S.D. Goitein. A Mediterranean Society. Vol II, California: University of California Press, 1999.
• Şahin, Betül. “Türk ve İslam Eserleri Müzesi’nde Bulunan Memlûk Cildlerinden Örnekler”, Mevzu Sosyal Bilimler Dergisi, 9 (2023): 631-657.
• Şahin, Betül. “XVI. yüzyıla Ait İki Memlûk Cildinin Tezyînî Açıdan Değerlendirilmesi”, Hikem Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi. 1/1 (2023): 18-36.
• Tanındı Zeren. “Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde Ortaçağ İslam Ciltleri”, Topkapı Sarayı Müzesi Yıllık 4. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları, 1990, 102-149
• Temurçin Nida Gamze. Memlük Dönemi Tezhip Sanatının İncelenerek Günümüz Tezhip Sanatında Yorumlanması. Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2016.
• Theodore C. Petersen. Early Islamic Bookbindings and Their Coptic Relations. Vol I, Washington: Smithsonian Instiution, 2013.