OSMANLI ARŞİVİ TOPKAPI SARAYI MÜZESİ ARŞİVİ TASNİFİNDE 18. YÜZYILIN İLK YARISINA AİT DEFTERLERDE KULLANILMIŞ EBRULAR

Yıl 2025, Sayı: 28, 71 - 87, 24.06.2025

Tevfik Alparslan Babaoğlu

Öz

Osmanlı ebru sanatının tarihsel gelişimini doğru bir şekilde ortaya koyabilmek için, arşiv, kütüphane ve özel koleksiyonlarda yer alan yazma eserlerde kullanılmış ebruların yapıldıkları tarihlerin ve bu ebruları yapanların doğru tespit edilmesi büyük önem arz etmektedir. Osmanlı Arşivi, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi tasnifinde 16, 17 ve 18. yüzyıllara ait 21107 defter tespit edilmiş; bunlardan 2177 defterin kabında ebru kullanıldığı belirlenmiştir. Bu ebruların 1247'sinin doğrudan üzerinde ya da etiketinde kâtip tarafından yazılmış tarih bulunduğu görülmüştür. Ebruların tarih içermeyenlerinde ise muhteva analizine dayalı olarak Arşiv tarafından verilen tarihlerin büyük ölçüde ebrunun üretildiği dönemi işaret ettiği tespit edilmiştir.

18. yüzyıl boyunca defterlerde kullanılmış olan ebruların ait oldukları ebru sınıfına ve zamana göre kullanım sayıları incelendiğinde, kullanılan ebru sayıları arasında negatif etkileşimler görülmüştür. Bu etkileşimlerin, sözkonusu dönem boyunca kullanılan ebruların tek bir ebrucu tarafından yapılmış olduklarına işaret ettiği değerlendirilmiştir.

Bu çıkarım, özellikle battal ve taraklı sınıflarından ebruların yapanını belirlemekte kullanılabilecek ayırt edici teknik ve estetik özelliklerin çok az ve somut olmaması nedeniyle sözkonusu dönemde kullanılmış ebruların yapanını belirlemek açısından çok önemlidir. Bu çalışma ile, 18. yüzyılın ilk yarısına ait defter kaplarında kullanılmış olan tüm sınıflardan ebruların yıllara göre kullanım sayılarının kıyaslanması yoluyla bu ebruları yapan ebrucunun kimliğinin ortaya konulması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Ebru , ebrucu , battal ebru , taraklı ebru , Hatip Mehmed Efendi , Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi , Osmanlı Arşivi

Kaynakça

• Kaynakça I. Arşiv Kaynakları T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivleri (BOA) Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, Defter (TS.MA.d) 7460, 2090, 2357, 3112, 2179, 2358, 2358, 2903, 2605, 2359, 2360, 2361, 2003, 2364, 2006, 2365, 1432, 2365, 2366, 2368, 2369, 9081, 2370, 2521, 2371, 2372, 2213, 2184, 2211, 2374, 2374, 2375, 2210, 2212, 2376, 2377, 2215, 78, 2214, 2378, 4943, 6144, 2379, 6203, 7019, 2380, 803, 2381, 2382, 3161, 2383, 8889, 2384, 4420, 3161, 2385, 4127, 2386, 2844, 2387, 1103, 2390, 2357, 1419 II. Araştırma ve İncelemeler Babaoğlu, T. Alparslan. Osmanlı Ebru Tarihi ve Sanatçıları (16.- 18. Yüzyıllar). Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2024.
• Benson, Jake. “Historical References to Paper Marbling in East Asia”, Society of Marbling, 2005 Annual. (2005): 7-10.
• Benson, Jake. “The Art of Abri: Marbled Alum Leaves, Drawings and Paintings of the Deccan”, Sultan’s of Deccan India, 1500- 1700, Opulence and Fantasy. (2015), 157-169.
• Derman, M. Uğur. Türk Sanatında Ebru. İstanbul: AK Yayınları, Türk Süsleme Sanatları Serisi: 5, 1977.
• Easton, P. Jane. Marbling A History and A Bibliography. Los Angeles: Dawson’s Book Shop, 1982.
• Ünal, Uğur. Arşivciliğimizin 100 Yılı 1846-1945. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2022.
• Wolfe, Richard J. Marbled Paper, Its History, Techniques and Patterns. Philadelphia: University of Pennsilvania Press,1991.