TOPKAPI SARAYI HAREM BÖLÜMÜ CARİYELER TAŞLIĞI VE CARİYELER ALT TAŞLIĞI MEKÂN-İŞLEV ANALİZİ

Yıl 2025, Sayı: 28, 5 - 49, 24.06.2025

Nesrin Taşer , Gülnur Gülen

Öz

Topkapı Sarayı’nın Harem’i Osmanlı saray yaşamının en gizemli ve merak uyandıran bölümlerinden biridir. Harem,
yalnızca padişah ve ailesinin yaşadığı konut olmanın ötesinde, cariye sınıfının da içinde bulunduğu, dış dünyaya kapalı
özel bir alandır. Bu kapalılık durumu, Avrupalı seyyahların da etkisiyle zamanla Harem hakkında abartılı ve fantezi
dolu anlatıların ortaya çıkmasına, dolayısıyla oryantalist bir bakış açısının oluşmasına neden olmuştur. Yaklaşık 300 yıl
boyunca Osmanlı hanedanının gündelik yaşamına ev sahipliği yapan bu mekânlar, zaman içinde geçirdikleri onarımlar,
zorunlu imar faaliyetleri, eklenen yeni bölümler ve farklı unsurların üst üste binmesiyle çok katmanlı bir mimari yapıya
bürünmüştür. Bu durum, yapıların işlevsel özelliklerinin anlaşılmasını güçleştirmiştir. Haremde cariyelere ayrılan ve bir
kompleks olarak tasarlanan bölüm, en kalabalık nüfusu barındıran kısımdır. Cariyeler Taşlığı’ndan aşağı inildiğinde,
Harem yapılarının yaklaşık 12 metre altında konumlanan Cariyeler Alt Taşlığı, Harem kadınlarına hizmet veren bir
hastane olarak bilinmektedir. Bu araştırma, yalnızca seçilen mekânların bilinen fiziksel işlevleriyle sınırlı kalmamakta;
aynı zamanda teşkilat yapısını, sosyal rollerini, gündelik yaşamlarını ve iktidar dinamiklerini incelemekte; belgelerle
desteklenen kapsamlı analizleriyle yeni bilgiler sunmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Topkapı Sarayı , Harem , Cariye , Horende , Hastahane , Cariyeler Taşlığı , Cariyeler Alt Taşlığı

Kaynakça

• Kaynakça I. Arşiv Belgeleri T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), BOA. TS.MA. d.2352
• BOA. TSMA. d.2399
• BOA. TSMA. d.8075
• BOA. TSMA. d.9917
• BOA. TSMA d.9916
• BOA. TSMA. d.2223
• BOA. TSMA. d. 2409
• BOA. HAT, 1481-46
• BOA. TSMA e. 218-8
• BOA. HAT, 1653/69
• BOA. TSMA e. 204-17
• BOA. HH.EBA 699-5
• BOA. KK. 7097, fol.22,24,58 sayılı tarihsiz defter
• BOA. MM. 17884, fol.53- 54,69,71 sayılı ve H.29 Zi’l-Hicce 935
• (3 Eylül 1529) tarihli defter
• BOA. MM 908
• BOA. TSMA. e. 1058-6
• II. Kaynak Eserler ve İncelemeler
• I. Türk Tıp Tarihi Kongresi: İstanbul 17-19 Şubat 1988: Kongreye Sunulan Bildiriler, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1992.
• Akgündüz, Ahmed. İslam Hukukunda Kölelik-Cariyelik Müessesesi ve Osmanlı’da Harem. İstanbul: Osmanlı Aştırmaları Vakfı, 1995.
• Akgündüz, Ahmed. Osmanlı’da Harem. İstanbul: Timaş Yayınları, 2012.
• Akyıldız, Ali. Valide Sultan Harem’de Hayat ve Teşkilat. Timaş Yayınları, İstanbul 2017.
• Aksu, Belgin Tezcan. Evliya Çelebi ve Topkapı Sarayı –Dönemin Şahitlerinin ve Ünlü Seyyahımızın Gözüyle-. Ötüken Neşriyat, İstanbul 2017.
• Anhagger, Mualla. Topkapı Sarayı’nda Pa dişahın Evi; Harem, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2022.
• Arseven, Celal Esad. Sanat Ansiklopedisi. Ankara: MEB, 1975.
• Babinger, Franz. Die Aufzeichnungen des Genuesen lacopo de Promontorio-de Campis über den Osmanenstaat um 1475, Verlag der Bayerischen Akademie der Wissenschaften in Kommission bei der C. H. Beck’schen Verlagsbuchhandlung München: München, 1957.
• Barkan, Ömer Lütfi. İstanbul Saraylarına Ait Muhasebe Defterleri/ Belgeler. Cilt 9, Sayı 13. Ankara: TTK Yayınları, 1979. 3-380.
• ________________. “Saray Mutfağının 894-895 (1489-1490) Yıllarına Ait Muhasebe Bilançoları”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası. 23 (2015): 380-398.
• Bilgicioğlu, Banu. “Sarây-ı Atîk-i Âmire”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Cilt 36. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Bobovius, Albertus. Saray-ı Enderun Topkapı Sarayında Yaşam. İstanbul: Kitabevi Yayınevi, 2020.
• Çelik, Yüksel, “Seraskerlik”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Contarini, lacomo. “Relazione [1507]”, Sanuto. Cilt 7, ss.7.
• Dramur, Rengin. Osmanlı Devleti Saraylarında Tıp ve Eczacılık. İstanbul: Aya Kitap, 2008.
• Eldem, Sedad H., Akozan. Feridun. Topkapı Sarayı. İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınlar, 1982.
• Evliya Çelebi. Seyahatnâme. Cilt 1. İstanbul: 1314 (1896-97).
• Eyice, Semavi. Topkapı Sarayı, İstanbul: EPOCH Yayınları, 1985.
• Göncü, Cengiz. Osmanlı’da Harem ve Cariyelik: 19.yüzyıl. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş.; Milli Saraylar, İstanbul 2015.
• Hıerosolımıtano, Domenıco. Bir Yahudi Doktorun Harem, Saray ve İstanbul Hatıraları. Ed. Erhan Afyoncu-Uğur Demir, İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2023.
• İpşirli Argıt, Betül. Hayatlarının Çeşitli Safhalarında Harem-i Hümayun Cariyeleri: 18. Yüzyıl. İstanbul: Kitapevi Yayınevi, 2022.
• Koçu, Reşad Ekrem. Topkapı Sarayı. İstanbul: Doğan Kitap, 2023.
• Koloğlu, Orhan. “Osmanlı Basınında 1865 Kolera Salgını, İstanbul Sağlık Konferansı ve Mirza Malkom Han”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları. 6/2, 2005.
• Kritovoulos of Imbros. History of Mehmed the Conqueror by Krttovoulos (1451-1467) / İmrozlu Kritovulos’un Tarihi (1451- 1467). Çev. Ari Çokona. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2024.
• Necipoğlu, Gülru. 15. ve 16. Yüzyılda Topkapı Sarayı Mimari, Tören ve İktidar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2007.
• Ortaylı, İlber. Mekânlar ve Olaylarıyla Topkapı Sarayı. İstanbul: Bank Asya Yayınları, 2007.
• Osmanoğlu, Ayşe. Babam Sultan Abdülhamid. İstanbul: Timaş Yayınları, 2013.
• Osmanoğlu, Şadiye. Babam Abdülhamid Saray ve Sürgün Yılları. İstanbul: Timaş Yayınları, 2016
• Peirce, Leslie P. Harem-i Hümayun: Osmanlı İmparatorluğu’nda Hükümranlık ve Kadınlar. Çev. Ayşegül Berktay. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2016.
• Penzer, Harem. İstanbul: Alfa Yayıncılık, 2014.
• Sagundino, Alvise. “Relazione (1499)”, Sanuto. Cilt 2.
• Sakaoğlu, Necdet. Tarihi, Mekanları, Kitabeleri ve Anıları ile Saray- ı Hümayun: Topkapı Sarayı. İstanbul: Denizbank, 2002.
• Şeref, Abdurrahman. Topkapı Saray-ı Hümâyûnu. TOEM, 1326.
• Şimşirgil, Ahmet. Valide Sultanlar ve Harem. İstanbul: Timaş Yayınları, 2023.
• Tavernier, 17. Yüzyılda Topkapı Sarayı, İstanbul: Kitapevi Yayınevi, 2014.
• Terzioğlu, Arslan. “Bîmâristân”, TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
• Uluçay, Çağatay. Harem. İstanbul: Ötüken Yayınevi, 2017.
• Uluçay, Çağatay. Harem 2. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1992.
• Uluköylü Enes. Topkapı Sarayı Haremindeki Cariyeler ve Karaağalar Taşlıklarının Yapısal ve Dekoratif Dönüşümünün İncelenmesi.
• Yüksek Lisans Tezi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, 2023.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin Saray Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Ünüvar, Safiye. Saray Hatıralarım, İstanbul: Cağaloğlu Yayınevi, 1964.