Popüler Muhafazakarlık: Post-Laik Dönemde Zikir Ritüellerinin Sinematik Temsili

Yıl 2025, Sayı: 1, 181 - 211

Bahadır Kapır , İrem Sude İnhan

Öz

Bu araştırma, 2002-2025 dönemi Türk sinema ve televizyon yapımlarında zikir ritüellerinin temsilini “popüler muhafazakarlık” kavramı çerçevesinde incelemektedir. YouTube platformunda sistematik tarama ile tespit edilen 31 yapıma ait zikir sahnesi, açıklayıcı sıralı karma yöntemiyle analiz edilmiştir. Araştırmada önce nicel içerik analizi ile yapımların dönemsel dağılımı, platform özellikleri ve izleyici etkileşim metrikleri kodlanmış, ardından seçilen örnekler üzerinde ideolojik film çözümlemesi gerçekleştirilmiştir. Bulgular, zikir sahnelerinin yapımların bütününden koparılarak bağımsız tüketim nesnelerine dönüştüğünü göstermektedir. Özellikle 2020 sonrası üretim artışı, TRT’nin yayın dominasyonu ve belirli yapımcıların yoğunlaşması, devlet destekli sinematik üretimin sistematik karakterini ortaya koymaktadır. Yüksek izlenme sayıları, beğeni oranları ve içeriklere yapılan yorum sayıları, bu içeriklerin dijital platformlarda geniş kitleler tarafından tüketildiğini ve popülerlik kazandığını göstermektedir. İdeolojik çözümleme, çapraz kurgu tekniğiyle sunulan zikir sahnelerinin din-devlet-milliyetçilik üçgenini görselleştirdiğini ortaya koymaktadır. Araştırma, post-laik dönemde dini ritüellerin hem iktidarın hegemonya aracına hem de medya endüstrisinin ticari ürününe dönüştüğü “popüler muhafazakarlık” sürecini kavramsal olarak temellendirir.

Anahtar Kelimeler

Popüler muhafazakarlık , Dini ritüeller , Post-laik dönem , Dini temsil , İktidar ve sinematik üretim

Popular Conservatism: Cinematic Representations of Dhikr Rituals in the Post-Secular Era

Öz

This study examines the representation of dhikr rituals in Turkish cinema and television productions (2002-2025) within the framework of “popular conservatism”. Dhikr scenes from 31 productions identified through systematic screening on YouTube were analyzed using explanatory sequential design. The research first employed quantitative content analysis to code periodic distribution, platform characteristics, and audience engagement metrics, then conducted ideological film analysis on selected examples. Findings reveal that dhikr scenes have been detached from productions and transformed into independent consumption objects. The post-2020 production surge, TRT’s dominance, and producer concentration demonstrate systematic state-supported production. High view counts, like ratios, and comments indicate widespread consumption and popularity on digital platforms. Ideological analysis shows that dhikr scenes presented through parallel editing visualize the religion-state-nationalism triangle. The research conceptually establishes “popular conservatism” as a process where religious rituals have become both hegemonic tools of power and commercial products of media industry in the post-secular period.

Anahtar Kelimeler

Popular conservatism , Religious rituals , Post-secular period , Religious representation , Power and cinematic production

Kaynakça

• Akın, M. H. (2023). Tarihsel ve sosyolojik bir mesele olarak Türk modernleşmesi. 20 Eylül , 2025 tarihinde Müslüman Dünyada Çağdaş Düşünce Konferansı: https://www.cagdasdusunce.net/yazi/tarihsel-ve-sosyolojik-bir-mesele-olarak-turk-modernlesmesi.
• Akyüz, İ. (2016). Adalet ve kalkınma partisi’nin din politikalarında etkili olan temel dinamikler. Uluslararası Politik Araştırmalar Dergisi, II (3), 38-58.
• Akyüz, N., Gürsoy, Ş., & Çapcıoğlu, İ. (2006). Din işlerinde özgün Türk deneyimi: Diyanet’in kurumsal kimlüğü ve güncel değerlendirmeler. Dini Araştırmalar, IX (25), 31-42.
• Aydos, S. (2013). Muhafazakâr milliyetçi muhayyilede Kanuni: Muhteşem yüzyıl’a yönelik tepkilere dair bir okuma. History Studies, 5/1, 1-16.
• Bakan, S., & Arpacı, I. (2012). Liberal değişim sürecinde dönüşen ve dönüştüren muhafazakarlık. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, II, 133-142. Baltacı, A. (2019). Nitel araştırma süreci: Nitel bir araştırma nasıl yapılır?. Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5(2), 368-388. Bardakçı, M. (2011, Haziran 24). Tarikat ve cemaat. Mayıs 5, 2024 tarihinde HaberTürk: https://www.haberturk.com/yazarlar/murat-bardakci/642472-tarikat-ve-cemaat Benjamin, W. (2023). Teknik olarak yeniden üretilebilirlik çağında sanat eseri (O. Duman, Çev.). İstanbul: Can Yayınları. Berkes, N. (2002). Türkiye’de çağdaşlaşma. Yapı Kredi Yayınları.
• Bekiroğlu, D., & Kırel, S. (2024). “:Henüz hiçbir şey duymadınız”: Caz şarkıcısı filmi bağlamında üretim dinamikleri, temsil pratikleri ve siyah temsilinin hatırlanması. Ankara Üniversitesi İlef Dergisi, 11(1), 41-78. https://doi.org/10.24955/ilef.1427847
• Bekaroğlu, E., (2015). Post-laik türkiye?: Ak parti iktidarları ve güncellenen laiklik sözleşmesi. İnsan ve Toplum Dergisi. 5(9), 103-122.
• Bingöl, T. (2020). Son dönem Türk dizilerinde yeni osmanlıcılık ideolojisi: Payitaht Abdülhamid dizisi örneği (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Burke, E. (2016). Fransa’daki devrim üzerine düşünceler (O. Arslan, Çev.). Kadim Yayınları.
• Büker, S. (2006). Kurtlar vadisi irak’ta eksiği kahraman dolduruyor, İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, (22), 137-156.
• Brown, W. (2021). Neoliberalizmin harabelerinde: Batı’da antidemokratik siyasetin yükselişi (Çev., B. O. Doğan.). Metis Yayınları.
• Campbell, J. (2017). Kahramanın sonsuz yolculuğu (S. Gürses, Çev., s. 345-381). İthaki Yayınları.
• Dellaloğlu, B. F. (2021, Haziran 24). Muhafazakârlığın sosyolojisi-2. Eylül 30, 2025 tarihinde https://www.gazeteduvar.com.tr/muhafazakarligin-sosyolojisi-2-makale-1526367. adresinden alındı
• Dertli, O. (Mart2021). Televizyonda (diziler bağlamında) din adamı imajı (kertenkele dizisi örneği). İlsam Akademi Hakemli Dergisi 1(1), 85-106.
• Dokuyan, S. (2022). İsmet İnönü’nün Cumhurbaşkanlığı döneminde tekkeler ve türbeler (1938-1950). Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi (101), 375-420.
• Dorsay, A. (1989). Sinemamızın umut yılları; 1970-80 arası türk sinemasına bakışlar. İnkılap Kitabevi.
• Dursun, Ö. T., & Oral, M. (2023). 1960 Askeri darbesi ve 1971 muhtırası üzerine bir inceleme. Aksaray Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu Dergisi, I (1), 49-64.
• Ebu Rumman, M. (2020). Diriliş Ertuğrul’dan Uyanış Büyük Selçuklu’ya Türkiye’nin mesajı. Kasım 6, 2025 tarihinde Gazete Duvar: https://www.gazeteduvar.com.tr/dirilis-ertugruldan-uyanis-buyuk-selcukluya-turkiyenin-mesaji-haber-1507694
• Göle, N. (2012). Post-secular Turkey -Röportaj. New Perspectives Quarterly, 7-11.
• Güngör, A. C. (2019). Geçmişten günümüze Türkiye’de devlet-sinema ilişkisine bakış. Turkish Online Journal of Design Art and Communication, 9(3), 344-357.
• Işık, M. (2018). Türk sinemasında “hazretli filmler” döneminde çekilen dini filmlerde ideoloji ve özne. Turkish Studies Social Sciences, 13(18), 801-819.
• İnsel, A. (2003). The AKP and normalizing democracy in Turkey. The South Atlantic Quarterly 102 (2), 293-308.
• Kaya, A. (2011). Cihan Tuğal, pasif devrim: İslâmî muhalefetin düzenle bütünleşmesi. İnsan ve Toplum, 1(1), 93-97.
• Kandemir, K. (2013). Türkiye’deki muhafazakâr siyaset ve değişim ilişkisi: Ak Parti örneği (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi.
• Kırel, S. (2010). Kültürel çalışmalar ve sinema. Kırmızı Kedi Yayınları.
• Lüleci, Y. (2007) Sinema ve din: türk sineması örneği (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi.
• Lüleci, Y. (2020). 1970’lı yıllarda Türkiye’de iktidar ve sinema ilişkileri. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 18 (36), 495-528.
• Mardin, Ş., (1985) Türk siyasasını açıklayabilecek bir anahtar: merkez çevre ilişkileri, Dün ve Bugün Felsefe, Kitap (1), 165-197.
• Mardin, Ş. (1991). Türkiye’de din ve siyaset -makaleler 3-. İletişim Yayınları.
• Mardin, Ş. (2011). Türkiye, islam ve sekülarizm. İletişim Yayınları.
• Marx, K. (2021). Kapital (C. 1; M. Selik & N. Satlıgan, Çev.). Yordam Kitap.
• Menekşe, Ö. (2005). Türk sinemasında din ve din adamı imajı. II. Uluslar Arası Dini Yayınlar Kongresi (s. 45-68). DİB Yayınları.
• Metin, O., & Çiçek, B. (2024). Karma yöntem araştırma tasarımının sosyoloji alanında kullanımı üzerine bir değerlendirme. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 26 (4), 1769-1790.
• Murat, F., Gökgöz, G. (2022). Türk dizilerinin tarih kurgusu: Muhteşem yüzyıl, payitaht Abdülhamid, kuruluş Osman. Kastamonu İletişim Araştırmaları Dergisi (KİAD), (8), 130-150.
• Nükte, S. (2024). Değişim konusunun muhafazakâr düşünce geleneğindeki görünümü. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 13 (5), 2124-2137.
• Okutan, B. B. (2009). Türk Sinemasında popüler din ve din adamı imajı. Din Eğitimi Araştirmalari Dergisi (20), 226-242.
• Özçelik, T. G. (2019). Batı-dışı modernleşme kavramı temelinde Türkiye’de cumhuriyetin i̇lk yıllarında modernleşme çabaları. İstanbul Gelişim Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, VI (2), 308-326.
• Özden, Z. (2004). Film eleştirisi: Film eleştirisinde temel yaklaşımlar ve tür filmi eleştirisi. İmge Yayınları.
• Parlak, D. (2019). Türkiye’de laikliğin oluşum sürecinde camiler (1923-46) (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi.
• Sağlam, B. (2017). How does prohibition stop working? The visibility and legitimacy of Mevlevi ceremonies in modern Turkey. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul Şehir Üniversitesi.
• Satır, M., & Çetin, C. (2019). Toplumsal Gerçeklı̇ğı̇n İdeolojı̇k İnşasında Bı̇r Kı̇tle İletı̇şı̇m Aracı Olarak Sı̇nemanın Rolü: Potemkı̇n Zırhlısı Fı̇lmı̇ Örneğı̇. Kurgu, 27 (2), 129-146.
• Scruton, R. (1981) The meaning of conservatism. Penguin Books Ltd.
• Sekmen, M. (2022). Muhafazakârlık ve lüks tüketim arasındaki ilişki: muhafazakâr instagram takipçileri üzerine nitel bir araştırma. Bilimname (47), 69-103. https://doi.org/10.28949/bilimname.955336
• Şahan, S. (2021). Televizyon dizilerinde muhafazakâr kimliğin inşası: Bir başkadır örneği. Munzur Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(2), 19-38
• Tezcan, G. (1996, 2 Mayıs). ‘Üçüncü yılında TGRT’ için söylenenler. Yeni Şafak, s. 15. İsmail Kara Kişisel Arşiv Koleksiyonu, İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi. 8 Kasım 2025 tarihinde https://ismailkara.izu.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/ismailkara/2176/%20KA2063.pdf?sequence=1
• Tuğal, C. (2011). Pasif devrim: İslami muhalefetin düzenle bütünleşmesi (Çev., F. B. Aydar.). Koç Üniversitesi Yayınları
• Turner, B. S. (2012). Post-seküler toplumda din (Çev., Ö. Güngör). Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 12 (3), 199-224.
• Ünal, A. (2015). Uyumlu bir dünya inşası bağlamında sinema ve din ilişkisi: Life of pi örneği. International Journal of Sport Culture and Science, 3(4), 567-583. https://doi.org/10.14486/IJSCS438
• Yorulmaz, B. (2019). Türkiye’de sinema ve din alanında yapılan akademik çalışmalar hakkında genel bir değerlendirme. Journal of Media and Religion Studies, 2(1), 71-91.
• Yücebaş, S. (2013). Türkiye’de muhafazakarlığın gündelik yaşam estetiği. İnsanbilim Dergisi, 1(2), 62-80.
• Yılmaz, A., & Erdoğan, T. (2015). Muhafazakâr söylem üzerinden türkiye’de medya - iktidar ilişkileri: 2002 yılı ve sonrasında medyada değişen sahiplik yapısı. Atatürk İletişim Dergisi, (9), 143-160.
• Yılmaz, S. (2024). Yeni dönem Türk sinemasında dinin yeri. Din Sosyolojisi Araştırmaları, 4 (6), 1-29.
• Zengin, F., & Kapır, B. (2025). Perdenin arkasındaki makas: Yeşilçam sinemasında gayri resmi sansür. İnsan ve İnsan, 12 (40), 51-68. https://doi.org/10.29224/insanveinsan.1658336
• Zengin, F. (2014). Dizilerde dinin temsili. M. Çamdereli, B. Önay Doğan, & N. Kocabay Şener (Ed.), Medya ve din içinde (s. 73-93). Köprü Kitapları.