Son Dönem Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve “Çingeneler”: Vergi, Askerlik ve Adlandırma Meseleleri

Yıl 2018, Sayı: 18, 267 - 302, 01.12.2018

Egemen Yılgür

Öz

19. yüzyıl modernleşme hareketlerinin Osmanlı İmparatorluğu tarafından “Kıbtî” ya da “Çingene” olarak adlandırılan peripatetik ve geç-peripatetik gruplar için son derece önemli sonuçları olmuştur. Vergi / askerlik politikaları ve adlandırma bağlamında ortaya çıkan değişimler sadece biçimsel yenilikler olmanın ötesinde tek tek peripatetik gruplara mensup bireylerin yaşam güzergahlarını etkileyen kritik sonuçlara yol açmıştır. Bu kapsamda 1873 yılında Müslüman “Kıbtîlerden” asker alınmaya başlanması ve özel “Kıbtî” vergisi tahsiline son verilmesi, 1881 nüfus sayımında “Kıbtî-i Müslim” tabirinin Müslümanların birliğini sağlamak gerekçesiyle kayıtlarda kullanılmaması ve 1905 sayımında bu kez “muhâfaza-i kavmiyyet” kaygısıyla yeniden sayım ve kayıt terminolojisine dahil edilmesi bu dönemin kritik olayları arasında yer almaktadır. Bu çalışmada devlet ve “Çingeneler” arasındaki ilişkiler, söz konusu olaylar bağlamında ve büyük bölümü ilk kez tartışma konusu yapılan arşiv belgelerine dayanılarak tarihselleştirilmektedir

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Kıbtî, Çingene, Cizye, Zorunlu Askerlik, Nüfus Sayımları

The State and “Gypsies” in the Late-Ottoman Empire: The Issues of Tax, Military Service and Denomination

Öz

The modernization movements in the 19th century affected fundamentally the peripatetic and late-peripatetic groups who were denominated as Kıbtî (Gypsy) or Çingene by the Ottoman Empire. The changes regarding the policies of tax and military service and the issue of denomination were not just formal innovations, but they also resulted in crucial changes concerning the life trajectories of individuals belonging the peripatetic and late-peripatetic groups. Thus, the events such as the decision of Muslim Kıbtîs’ conscription and the abolition of specific Kıbtî poll-tax in 1873, the disuse of the term Kıbtî-i Müslim in terms of securing the integrity of Muslims in the census of 1881 and the reinclusion of the term into the census terminology on the purpose of protecting the nation (muhâfaza-i kavmiyyet) in 1905 were amongst the crucial events of the period. In this study, I will historicize the relations between the state and “Gypsies” in the context of the aforementioned events drawing upon archival documents, majority of which are examined for the first time

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Kıbtî (Gypsy), Çingene, Poll-Tax (Cizye), Military Service, Census

Kaynakça

• Akgündüz, A. (1990a). Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri (Cilt 1). İstanbul: FEY Vak- fı.
• Akgündüz, A. (1990b). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri (Cilt 6). İstanbul: FEY Vak- fı.
• Akmaca, C. (2016, 26 Aralık). Kıbtî. 22.7. 2018 tarihinde Cingeneyiz.org: http://www.cingene- yiz.org/2016/12/cemil-akmaca-kipti.html adresinden alındı.
• Altınöz, İ. (2005). Osmanlı Toplumunda Çingeneler. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens- titüsü Tarih Ana Bilim Dalı. İstanbul.
• Andréadés, A. (1948). Public Finances: Currency, Public Expenditure, Budget, Public Reve- nue. N. Baynes, & H. B. Moss (Eds.), Byzantium: an Introduction to East Roman Civilization (ss. 86). Oxford: The Clarendon Press.
• Arslan, İ. (2009). 19. Yüzyılda Balkanlar’da Sosyo-Ekonomik İlişkiler: Drama Sancağı Örneği
• (1864-1913) (Doktora Tezi). T.C. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı
• Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, İzmir. Babinger, F. (1957). Die Aufzeichnungen des Genuesen Iacopo de Promontario-de Campis über den Osmanenstaat um 1475. Münih: Verlag der Bayerischen Akademie der Wissenschaften.
• Babinger, F. (2003). Fatih Sultan Mehmed ve Zamanı. İstanbul: Oğlak Bilimsel Kitaplar.
• Balsoy, G. (2012). Politik Bir Alan Olarak Kadın Bedeni Osmanlı Toplumunda Kürtajın Yasak- lanması. Toplumsal Tarih, 223, ss. 22-27.
• Barış, R. (2009, 29 Aralık ). Emirdağ'ın Edeleri. 22.7.2018 tarihinde Emirdag.gen.tr: http:// emirdag.gen.tr/haber/emirdagin-edeleri-3768 adresinden alındı.
• Barkan, Ö. L. (1964). 894 (1488/1489) Yılı Cizyesinin Tahsilâtına Âit Muhasebe Bilânçoları.
• Belgeler Türk Tarih Belgeleri Dergisi, 1, ss. 1-119. Barth, F. (1961). Nomads of South Persia The Basseri Tribe of the Khamseh Confederation. Bos- ton: Little, Brown and Company.
• Barth, F. (1987). Preface. A. Rao (Ed), The Other Nomads Peripatetic Minorities in Cross-Cultural
• Perspective (ss. VII-XI). Köln, Viyena: Böhlau. Boyar, E. (2016, Ağustos 25). Ebru Boyar ile Ropörtaj. 22.7.2018 tarihinde 5 Harfliler: http:// www.5harfliler.com/ebru-boyar-ile-roportaj-ii/ adresinden alındı.
• Caferoğlu, A. (1946). Kırşehir Vilayetinin Bugünkü Etnik Teşekkülüne Dair Notlar. İstanbul
• Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 2(1-2), ss. 79-96. Caferoğlu, A. (1950). Eskişehir Ağızları Üzerine Bir Deneme. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 4(1- ), ss. 15-33.
• Caferoğlu, A. (1954). Pallacı, Tahtacı ve Çepni Dillerine Dair. Türkiyat Mecmuası, 11, ss. 41-56.
• Cahen, C. (1991). Djizya. B. Lewis, C. Pellat, & J. Schacht (Eds), The Encyclopedia of Islam (Cilt II, ss. 559-562). Leiden: Brill.
• Cahen, C., & İnalcık, H. (2012). Djizya. S. E. Encyclopedia of Islam. Brill Online.
• Cantemir, D. (1987). Opere Complete (Cilt VIII). Bükreş: Editure Academiei Republicii Socialis- te Romania.
• Coulson, N. (1964). A History of Islamic Law. Edinburgh: Edinburgh University Press.
• Crone, P. (2002). Roman, Provincial and Islamic Law The Origins of the Islamic Patronate.
• Cambridge, London, New York: Cambrige University Press. Çelik, F. (2003). Gypsies (Roma) in the Orbit of Islam: The Ottoman Experience (1450-1600).
• A Thesis submitted to the Faculty of Graduate Studies and Research in partial fullfillment of the requirements for the degree of Master of Arts Dissertation. Montreal: Institute of Islamic Studies McGillUniversity. Çelik, F. (2013). “Community in Motion”: Gypsies in Ottoman Imperial State Policy, Public Mo- rality, and at the Sharia Court of Üsküdar (1530s-1585s). A Dissertation Submitted to the Faculty of
• Graduate Studies and Research in Partial Fullfillment of the Requirements for the Decree of Doctor of Philosophy. Montreal. Darling, L. (1996). Revenue-Raising & Legitimacy Tax Collection & Finance Administration in the Ottoman Empire 1560-1660. Köln, Leiden, New York: Brill.
• Davison, R. (1963). Reform in the Ottoman Empire 1856-1876. Princeton, New Jersey: Princeton University Press.
• Deringil, S. (2004). The Well-Protected Domains Ideology and the Legitimation of Ottoman Em- pire 1876-1909. London: I.B.Tauris.
• Deringil, S. (2012). Conversion and Apostasy in the Late Ottoman Empire. Cambridge: Camb- ridge University Press.
• Deringil, S. (2014). İktidarın Sembolleri ve İdeoloji II. Abdülhami Dönemi (1876-1909). İstan- bul: Doğan Kitap.
• Devellioğlu, F. (2013). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Ak Akaydın Kitabevi.
• Dingeç, E. (2009). XVI. Yüzyılda Osmanlı Ordusunda Çingeneler. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi
• Sosyal Bilimler Dergisi, 20, ss. 33-46. Divitçioğlu, S. (2015). Osmanlı Beyliğinin Kuruluşu. İstanbul: Alfa Tarih.
• Dündar, F. (2015). Empire of Taxonomy: Ethnic and Religious Identities in the Ottoman Sur- veys and Censuses. Middle Eastern Studies, 51(1), ss. 136-158.
• Ercan, Ö. (1990, 29 Temmuz). Çingeneler, Renkli Dünyalarından Topluma Sesleniyor: “Irkçı- lık Yapmayın”. Milliyet. 5.
• Ergin, O. N. (1995). Mecelle-i Umûr-ı Belediyye (Cilt 2). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediye- si Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları.
• Foucault, M. (1991). Governmentality. G. Burchell, C. Gordon, P. Miller (Eds), The Foucault
• Effect Studies in Governmentality with Two Lectures by and an Interview with Michel Foucault (ss. 104). Chicago: The University of Chicago Press. Ginio, E. (2004). Neither Muslim nor Zimmis: The Gypsies (Roma) in the Ottoman State. Ro- mani Studies 5, 14(2), ss. 117-144.
• Goffman, D. (1982). The Maktu' System and the Jewish Community of Sixteenth-Century Sa- fed: A Study of Two Documents from the Ottoman Archives. Osmanlı Araştırmaları, 3 (8), ss. 81
• Gülsoy, U. (2000). Osmanlı Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni. İstanbul: Simurg.
• Hüseyin Raci Efendi. (1975). Tarihçe-i Vak'a-i Zağra. İstanbul: Kervan Kitapçılık.
• İnalcık, H. (1978a). Application of the Tanzimat and its Social Effects. H. İnalcık (Ed.), The Ottoman Empire: Conquest, Organization and Economy. London: Variorum Reprints.
• İnalcık, H. (1978b). Ottoman Methods of Conquest. H. İnalcık (Ed.), The Ottoman Empire
• Conquest, Organization and Economy Collected Studies. London: Variorum Reprints. İnalcık, H. (1978c). The Nature of the Traditional Society. H. İnalcık (Ed.), The Ottoman Empi- re: Conquest, Organization and Economy. London: Variorum Reprints.
• İnalcık, H. (1978d). The Problem of The Relationship between Byzantine and Ottoman Taxa- tion. H. İnalcık (Ed.), The Ottoman Empire: Conquest, Organization and Economy. London: Vario- rum Reprints.
• İnalcık, H. (1980). Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700. Arc- hicum Ottomanicum, 6, ss. 283-337.
• İnalcık, H. (1991). Djizya-İİ-Ottoman. B. Lewis, C. Pellat, & J. Schacht (Eds.), The Encyclopedia of Islam (Cilt II, ss. 562-566). Leiden: Brill.
• İnalcık, H. (1998). Islamization of Ottoman Laws on Land and Land Tax. H. İnalcık (Ed.), Es- says in Ottoman History (ss. 155-169). İstanbul: Eren.
• İnalcık, H. (2009). Osmanlılar’da Raiyyet Rüsûmu. H. İnalcık (Ed.), Osmanlı İmparatorluğu
• Toplum ve Ekonomi (ss. 31-66). İstanbul: Eren. İnalcık, H. (2009b). Osmanlı Hukukuna Giriş Örfî-Sultanî Hukuk ve Fâtih’in Kanûnları. H.
• İnalcık (Ed.), Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi (ss. 319-342). İstanbul: Eren. İnalcık, H. (2017). Osmanlı İmparatorluğu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi-I-1300-1600. İstan- bul: Türkiye İş Bankası-Kültür Yayınları.
• İnalcık, H. (2017b). Halil İnalcık'ın Merceğinden Osmanlı. İstanbul: Profilkitap.
• Karal, E. Z. (1997). Osmanlı İmparatorluğu'nda İlk Nüfus Sayımı. Ankara: TC Başbakanlık Dev- let İstatistik Enstitüsü.
• Karpat, K. (1985). Ottoman Population 1830-1914 Demographic and Social Characteristics. Wis- consin: The University of Wisconsin Press.
• Karpat, K. (2001). The Politicization of Islam: Reconstructing Identity, State, Faith, and Commu- nity in the Late Ottoman State. New York: Oxford University Press.
• Karpat, K. (2002). The Ottoman Adoption of Statistics from the West in the 19th Century. K.
• Karpat (Ed.), Studies on Ottoman Social and Political History Selected Articles and Essays. Leiden, Boston, Köln: Brill. Karpat, K. (2002a). The Ottoman Demography in the Nineteenth Century: Sources, Concepts
• Methods. K. Karpat (Ed.), Studies on Ottoman Social and Political History Selected Articles and Essays. Leiden, Boston, Köln: Brill. Karpat, K. (2002b). The Social and Political Foundations of Nationalism in South East Europe after 1878: A Reinterpretation. K. Karpat (Ed.), Studies on Ottoman Social and Political History.
• Leiden, Boston, Köln: Brill. Kasaba, R. (2012). Bir Konar Göçer İmparatorluk Osmanlıda Göçebeler, Göçmenler ve Sığınma- cılar. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Kırlı, C. (1999). Kahvehaneler ve Hafiyeler: 19. Yüzyıl Ortalarında Osmanlı’da Sosyal Kontrol.
• Toplum ve Bilim, 83, ss. 58-79. Kömürciyan, E. Ç. (1988). XVII. Asırda İstanbul Tarihi. İstanbul: Eren.
• Kuneralp, S. (1999). Son Dönem Osmanlı Erkân ve Ricali (1839-1922) Prosopografik Rehber. İstanbul: İsis.
• Kütükoğlu, M. (1998). Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik). İstanbul: Kubbealtı Akademisi
• Kültür ve San’at Vakfı. Lewis, B. (1968). The Emergence of Modern Turkey. London Oxford New York: Oxford Univer- sity Press.
• Lindner, R. P. (1983). Nomads and Ottomans in the Medieval Anatolia. Bloomington: Research
• Institute for Inner Asian Studies Indiana University. Lindner, R. P. (2000). Ortaçağ Anadolu'sunda Göçebeler ve Osmanlılar. Ankara: İmge.
• Lucassen, L., Willems, W., & Cottaar, A. (1998). Introduction. L. Lucassen, W. Willems, & A.
• Cottaar (Eds.), Gypsies and Other Itinerant Groups A Socio-Historical Approach. London: Macmil- lan Press. Majer, H. G. (1987). Fatih Sultan Mehmet Zamanında Bir Osmanlı Bütçesi. Ege Üniversitesi
• Edebiyat Fakültesi Tarih İncelemeleri Dergisi, III, ss. 115-140. Marsh, A. (2006). Ottoman Gypsies & Taxation A Comment on Cantemir's '...about the Gypsy people, who are numerous in the Turkish country'. A. Marsh, & E. Strand (Eds.), Gypsies and the Problem of Identities Contextual, Constructed and Contested (ss. 171-175). İstanbul: Swedish Rese- arch Institute.
• Marushiakova, E., & Popov, V. (2001). Gypsies in the Ottoman Empire. Hertfordshire: Univer- sity of Hertforshire Press.
• Marushiakova, E., & Popov, V. (2006). Osmanlı İmparatorluğu'nda Çingeneler. İstanbul: Ho- mer.
• Matras, Y. (2011). Romani. B. Kortmann, & J. Auwera (Eds.), The Languages and Linguistics of
• Europe. Berlin, Boston: De Gruyter Morton. Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi, 23 Mayıs 1325 (5 Haziran 1909), Devre I, Cilt 4, İçtima Senesi I.
• Okely, J. (1998). The Traveller-Gypsies. Cambridge: Cambridge University Press.
• Oprisan, A. (2006). An Overview of Romanlar in Turkey. A. Marsh, & E. Strand (Eds.), Gypsies and the Problem of Identities Contextual, Constructed and Contested (ss. 163-171). İstanbul: Swe- dish Research Institue.
• Onaran, B. (2018). Padişahı Devirmek Osmanlı Islahat Çağında Düzen ve Muhalefet: Kuleli
• (1859), Meslek (1867). İstanbul: İletişim.
• Ortaylı, İ. (2007). Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi. Ankara: Cedit Neşriyat.
• Öke, M. K., & Topuz, S. (2010). Eşit Yurttaşlık Hakları Bağlamında Çingene Yurttaşların Sosyal ve Ekonomik Haklara Erişimi: Edirne Örneği. II. Sosyal Haklar Sempozyumu Bildiriler (ss. 265- ). İstanbul: Petrol-İş.
• Ölçer, E. (2014). Sokak Şehir Hafıza Kuyulu’dan Biçki Yurdu’na Osman Nuri Ergin ile İstanbul
• Sokak Adları. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları. Özbek, N. (2014). Tanzimat Devleti, Vergi Sistemi ve Toplumsal Adalet, 1838-1908. Toplumsal Tarih, 252, ss. 24-30.
• Pakalın, M. Z. (1971). Osmanlı Tarih Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: MEB Devlet Ki- tapları.
• Paşa, A. V. (1876). Lehçe-i Osmani. İstanbul: Cem'iyyet-i Tedrîsiyye-i Osmâniyye.
• Paşa, M. N. (1987). Netayic ül-Vukuat Kurumları ve Örgütleriyle Osmanlı Tarihi (Cilt 3-4). (N. Çağatay, Dü.) Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Rao, A. (1987). The Concept of Peripatetics: An Introduction. A. Rao (Ed.), The Other Nomads
• Peripatetic Minorities in Cross-Cultural Perspective (ss. 1-34). Köln: Böhlau. Roux, J. P. (1987). The Tahtacı of Anatolia. A. Rao (Ed.), The Other Nomads Peripatetic Minori- ties in Cross Cultural Perspective . Köln, Viyana: Böhlau.
• Sakaoğlu, N. (2017). Osmanlı Tarihi Sözlüğü Kavramlar, Kurumlar, Olaylar. İstanbul: Alfa Tarih.
• Schacht, J. (1982). An Introduction to Islamic Law. Oxford: Oxford University Press.
• Shaw, S. J. (1978). The Ottoman Census System and Populatiom, 1831-1914. International Jour- nal of Middle East Studies, 9(3), ss. 325-338.
• Soulis, G. C. (1961). The Gypsies in the Byzantine Empire and the Balkans in the Late Middle
• Ages. Dumbarton Oaks Papers, 15, ss. 142-165. Sugar, P. (1996). Southeastern Europe under Ottoman Rule, 1354-1804. Seattle and London
• University of Washington Press. Şerifgil, E. (1981). XVI. Yüzyıl'da Rumeli Eyaletindeki Çingeneler. Türk Dünyası Araştırmaları, , ss. 117-144.
• Tuncel, B. (1998, Eylül 17). Dimitri Kantemir'den Tarihe Bir Projektör Osmanlı
• İmparatorluğu'nun Yükseliş ve Çöküş Tarihi. Cumhuriyet Kitap, 448, 1 / ss. 4-7. Ulusoy, Ö. (2011). Tanzimat Sonrası Osmanlı Arşiv Belgeleri Temelinde Balkanlarda Çingene /
• Roman Algısı. Bulgaria and Turkey at the Intercultural Crossroads: Language, History and Litera- ture – I , (ss. 6-144). Plovdiv. Ulusoy, Ö. (2013). An Inquirt into the Ottomans' Knowledge and Perception of the Gypsies in the Late 19th Century. OTAM, 34, ss. 245-256.
• Uyar, M., & Erickson, E. (2010). Osmanlı Askeri Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları .
• Üçok, C. (1944). Osmanlı Devleti Teşkilatında Tımarlar. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2(1), ss. 73-95.
• Ünal, U. (2006). Sultan Abdülaziz Devri Kara Ordusu. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü- sü Yakın Çağ Tarihi Bilim Dalı . Ankara.
• Willems, W., Lucassen, L. (2000). Gypsies in the Diaspora? The Pitfalls of a Biblical Concept.
• Histoire Social / Social History, 33(66), ss. 251-269. Yalman, A. R. (1977). Cenupta Türkmen Oymakları I-II. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Yıldırım, F. (2012). Abdal Gizli İnceleme-Sözlük. Adana: Karahan Kitabevi.
• Yıldız, H. (2007). Türkçe'de Çingeneler İçin Kullanılan Kelimeler ve Bunların Etimolojileri. Dil
• Araştırmaları Dergisi, 1(1), ss. 61-82. Yılgür, E. (2016). Roman Tütün İşçileri. İstanbul: Ayrıntı.
• Yılgür, E. (2016b). Lofça Muhacirler Mahallesi: Kentsel Mekânın Üretimi Bağlamında Peripate- tik Toplumsal Organizasyon Biçimleri. Modus Operandi, 4, ss. 177-210.
• Yılgür, E. (2017). Türkiye’de Peripatetik Topluluklar: Jenerik Terimler ve Öz-Etnik Kategorizas- yon Biçimleri. Nişantaşı Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5(1), ss. 1-25.
• Yüksel, C. (2009). Buçuk Millet: The Ottoman Gypsies in the Reign of Sultan Abdülhamid II
• (1876-1909). Thesis submitted to the Institute for Graduate Studies in Social Sciences in partial fulfilment of the requirements for the degree of Master of Arts in History. Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul.
• Zürcher, E. J. (1998). The Ottoman Conscription System, 1844-1914. International Review of Social History, 43, ss. 437-449.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi-Fonlar A) DVN.MKL / Sadaret Divan Mukavelenameler A) MKT.MHM / Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı A) MKT.UM / Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilayat Evrakı BEO / Babıali Evrak Odası Evrakı C.ML / Cevdet Maliye DH.MKT / Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi İ.DH / İrade Dahiliye İ.HUS / İrade Hususi İ.MMS / İrade Meclis-i Mahsus MVL / Meclis-i Vala Evrakı ŞD / Şura-yı Devlet Evrakı Y.A.RES / Yıldız Sadaret Resmi Maruzat Evrakı ZB / Zabtiye Nezareti Evrakı