Büyük Selçuklular Devrinde Şehirlerin İdaresi

Yıl 2019, Sayı: 20, 292 - 311, 01.11.2019

Nevzat Keleş

Öz

Bu çalışmanın konusu Büyük Selçuklular devrinin şehir veya eyalet yönetim sistemidir. Büyük Selçuklular devrinin şehir veya eyalet teşkilatı, esas itibariyle Ortaçağ İslam dünyasındaki klasik anlayışa uygun olarak siyasi-askeri yapı, mali yapı ve dini-hukuki yapıdan oluşmaktaydı. Ayrıca kimi esnaf ve cemaat grupları da buna ilave edilebilir. Buna göre siyasi-askeri idareyi melik, vali, amîd, reis, nâib ve şahne, mali idareyi müstevfî ve âmil; dini-hukuki idareyi ise kadı, şahid, müftü, hatib, imam, müezzin, şeyhülislam, vakıf temsilcisi, muhtesib ve mezhep-dini cemaat reisleri ve onların hizmetinde çalışan görevliler temsil etmekteydiler. Esnaf ve meslek cemiyetlerinin başında ise reis, şeyh ve arîf unvanı taşıyan kişiler bulunmaktaydı. Bu bağlamda çalışmamızda işaret edilen taksimat doğrultusunda Büyük Selçuklu şehirlerinin idaresi ile alakalı genel bir değerlendirme yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Büyük Selçuklular, şehir, şehir yönetimi, siyasi idare, mali idare, dini-hukuki idare.

Kaynakça

• Alptekin, C. (1991). “Atabeg”. DİA, IV, (ss. 38-40). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Apaydın, H.Y. (2010). “Şahit”. DİA, XXXVIII, (ss. 278-283). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Atabeg el-Cüveynî, (1329). Kitabu Atabetü’l-ketebe mesmû‘a-i Mürâselât-ı Divan-ı Sultan Sencer, nşr. Muhammed Kazvinî-Abbas İkbal, Tahran; Türkçe çev. Sonay Ünal, (2014). Sultan Sencer Dönemi Münşeat Mecmuası, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Attar, F. (1991). “Arîf”. DİA, III, (s. 360-361). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Avcı, C. (2006), “Nâib”. DİA, XXXII, (ss. 311-312). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Beyhakî, (2019). Târîh-i Beyhakî, (çev. N. Lugal). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Devletşah, (1994). Tezkire-i Devletşah, (çev. N. Lugal). İstabul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• El-Bundarî, (1999). Zubdetü’n-nusra ve nuhbetü’l-usra (Irak ve Horasan Selçukluları), (çev. Kıvameddin Burslan). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• El-Hüseynî, (1999). Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye, (çev. N. Lugal). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Erdem, İ. (2011). “Büyük Selçuklularda Kent Reisliği”. Mehmet Altay Köymen Armağanı, (ss. 137-143), Konya.
• Erkal, M. (1991). “Âmil”. DİA, III, (ss. 58-60). İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Er-Râvendî, (1999). Râhatü’s-sudûr ve âyetü’s-surûr, (çev. A. Ateş). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Es-Silefî, (1993), Mu‘cemü’s-sefer, (thk. Abdullah Ömer el-Bârûdî). Beyrut: Dârü’l-Fikr.
• Ez-Zehebî, (1993). Târîhü’l-İslam ve vefeyâtü’l-meşâhir ve’l-a‘lâm, XXXI, XXXIII, XXXV, XIL, (thk. Ömer Abdüsselam Tedmurî). Beyrut: Dârü’l-Kitabü’l-Arabî.
• Gibb, H.A.R.-C.C. Davies, (1997). “Nâib”. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, IX, (ss. 50-52). İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• İbnü’l-Cevzî, (1992). el-Muntezam fî târihi’l-mülûk ve’l-ümem, XVII, (thk. Muhammed Abdülkadir Ata-Mustafa Abdülkadir Ata). Beyrut: Dârü’l-Kutubü’l-İlmiyye.
• İbnü’l-Esîr, (1989). el-Kâmil fi’t-târîh Tercümesi, IX-XI. İstanbul: Bahar Yayınları.
• İbnü’l-Müstevfî, (1980). Târîhu Erbil, I, (thk. Sâmî es-Sakkâr). Bağdad: Dârü’r-Reşidü’n-Neşr.
• İmam Gazali, (2004). Devlet Başkanına Öğütler, (çev. Osman Arpaçukuru). İstanbul: İlke Yayınları.
• İpşirli, M. (2010). “Şeyhülislam”. DİA, XXXIX. (ss. 91-96). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kafesoğlu, İ. (1973). Büyük Selçuklu İmparatoru Sultan Melikşah. İstanbul.
• Keleş, N. (2015). “İnsanların En Kibarlarından: Selçukluların Bağdad Şahnesi Bihrûz-elHâdim”. Tarih İncelemeleri Dergisi, XXX/2, (ss. 451-477). İzmir.
• Köprülü, F. (2005). “Amîd ”. İslam ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi, (s. 93-94). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Köymen, M.A. (1964). “Selçuklu Devri Tarih Araştırmaları II”. DTCFD, II/2, (ss. 303-380), Ankara.
• Köymen, M.A. (1976). Tuğrul Bey ve Zamanı, İstanbul.
• Köymen, M.A. (2001). Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi III, Alp Arslan ve Zamanı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kucur, S.S. (2000). “İktâ”. DİA, XXII, (ss. 47-49). İstanbul.
• Kurpalidis, G.M. (2007). Büyük Selçuklu Devletinin İdarî, Sosyal ve Ekonomik Tarihi, (çev. İlyas Kamalov). İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Lambton, K.S. (1973). Atabetü’l-Ketebe’ye Göre Sancar İmparatorluğu’nun Yönetimi”, (çev. N. Kaymaz). Belleten, XXXVII/147, (s. 365-394). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Merçil, E. (1991). “Amîd”. DİA, III, (s. 55). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Merçil, E. (2011). Selçuklular/Makaleler. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Merçil, E. (2015). Selçuklular Zamanında Divan Teşkilatı. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Nizamülmülk, (2003). Siyasetnâme, (çev. Nurettin Bayburtlugil). İstanbul: Dergah Yayınları.
• Özaydın, A. (1990). Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özaydın, A. (2001). Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi, İstanbul.
• Özaydın, A. (2013). “Selçuklularda Reislik Müessesesi”. Prof. Dr. Erdoğan Merçil Armağanı, (s. 112-130). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları. Özaydın, A. (2014). “Büyük Selçuklular’da Şahnelik Müessesesi ve Şahnelerin Taht Kavgalarındaki Rolü”, Kitaplara Vakfedilen Bir Ömre Tuhfe: İsmail E. Erünsal’a Armağan, I, (s. 477-504), İstanbul.
• Özaydın, A. (2014). “Selçuklular Döneminde Nakîbü’n-Nukabâların Siyasi, İdarî ve İçtimaî Hayattaki Rolleri: Tırâd b. Muhammed ve Oğlu Ali b. Tırâd el-Kureşî el-Haşimî el-Abbasi ezZeynebî Örneği”. TYB Akadami (Osman Turan ve Selçuklular), XII, (s. 101-114), Ankara.
• Özaydın, A. (2018). “Nizamülmülk’ün Büyük Selçuklu İmparatorluğuna Hizmetleri”. USAD, VIII, (s. 1-31), Konya.
• Özgüdenli, O.G. (2006). Ortaçağ Türk-İran Tarihi Araştırmaları. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Özgüdenli, O. G. (2013). Selçuklular I. İstanbul: İSAM.
• Piyadeoğlu, (2015). “Büyük Selçuklular’da Şehircilik Faaliyetleri Hakkında Bir Değerlendirme”. Osmanlı İmparatorluğu’nda Çevre ve Şehir, İstanbul. Piyadeoğlu, (2016), Sultan Alp Arslan. İstanbul: Kronik Yayınları.
• Reşidüddin Fazlullah, (2010). Camiü’t-tevârih (Selçuklu Devleti), (çev. E. Göksu-H.H. Güneş).İstanbul: Selenge Yayınları.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, (2013). Mir‘âtü’z-zamân fî târîhi’l-ayân, XIX, (thk. Muhammed el-Enes-Kamil Muhammed el-Herrat). Dımaşk: Dârü’r-Risâletü’l-Alemiyye.
• Söylemez, M. (2016), Horasan’ın Bilim Merkezi Merv. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Sümer, F. (2007). “Reis”, DİA, XXXIV, (ss. 543-544). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Tokuş, Ö. (2016). “Arslan el-Besâsîrî ve İbrahim Yınâl İsyanlarının Gizli Kahramanı Fâtımî Dâîsi el-Mü’eyyed fî’d-Dîn Hibetullah eş-Şîrâzî”. Tarih İncelemeleri Dergisi, XXXI/2, (ss. 569-594), İzmir.
• Tokuş, Ö. (2017), “Selçuklular Dönemi’nde Bağdat’ta Depremler ve Meteorolojik Afetler”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, X/52, (s. 443-458).
• Usta, A. (2013), “Ünlü Selçuklu Kumandanı; Sadüddevle Gevherayin”, Prof. Dr. Erdoğan Merçil’e Aramağan. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Uyar, G. “Nakib”, (2006). DİA, XXXII, (ss. 321-322), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yeniçeri, C. (2004). “Mezâlim”, DİA, XXIX, (ss. 515-518). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yılmaz, M. (2010), “Şurta”, DİA, XXXIX. (ss. 242-244). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Zahîrüddin Nişaburî, (2018). Selçuknâme, (çev. Ayşe Gül Fidan). İstanbul: Kopernik Kitap.
• Zencanî, (2005). Sultana Öğütler, (çev. H.H. Adalıoğlu). Ankara: Yeditepe Yayınları.
• Zettersteen, K.V. (1997). “Şurta”. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, XI, (s. 585). İstanbul, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.