EMPERYALİZM ÇAĞINDA OSMANLI İMPARATORLUĞU’NA SERMAYE İHRACI: KROM MADEN İMTİYAZLARI

Yıl 2020, Sayı: 34, 337 - 372, 31.12.2020

Cenk Reyhan Serap Taştekin

Öz

Çelik sanayiinde kullanılan krom madeninin keşfedildiği XIX. yüzyılın ikinci yarısı, aynı zamanda Osmanlı İmparatorluğu’nun yabancı sermaye için açık pazar haline geldiği bir dönemdi. Emperyalizm çağında, ödenmeyen borçların karşılığında Osmanlı maliyesini kontrol altına alan kapitalist mali sermaye maden sektörüne de el atmakta gecikmedi. Krom madeninin Hüdavendigar ve Aydın vilayetlerinde çok miktarda bulunmasıyla beraber bu maden üzerinde
imtiyaz elde etme rekabeti de başladı. Sonuç olarak Osmanlı kromu kendi sermaye bileşenleri ile imparatorluğun içinde kullanılamadı ve madenleri sermaye ihracı aracılığı ile emperyal devletlerin mali kontrolüne geçti.

Bu rekabette, Patersonlar, İngiltere Hükümeti’nin siyasi ve ekonomik baskısıyla sektörü tekeline alacak kadar imtiyaz kazanırken, karşılarına çıkan en güçlü rakip Osmanlı tebasından Ragıp Bey oldu.

İncelemede, önce konuya dair kavramsal bir çerçeve geliştirecek daha sonra
bu çerçeveyi Osmanlı Batı-Anadolusunda krom madeni örneğinde sınayacağız. 1. Dünya savaşı öncesinde, Aydın ve Hüdavendigar vilayetlerinde krom maden imtiyazını elde etme mücadelesinde, Whittall, Mac Andrews ve Forbes, Patersonlar ve Ragıp Bey rekabetinde gelişen ve Patersonların dolayısı ile İngiltere’nin zaferiyle sonuçlanan rekabetin içyüzünü çözümleyeceğiz.

Anahtar Kelimeler

emperyalizm, sermaye ihracı, Osmanlı İmparatorluğu Krom Madeni, imtiyaz, Aydın Vilayeti, Hüdavendigar Vilayeti

Kaynakça

• İngiltere Arşiv Belgeleri (The National Archive) TNA.FO., 78/3787
• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (COA) COA., A.DVNS.İMTZd., Nr.1 COA., A.DVN.İMTZd., Nr.2 COA., A.DVNS.İMTZd., Nr.3 COA, BEO., 438/32810 COA., BEO., 716/353.665 COA., C. DRB. N., 1360/2044 COA., HR.H., 493/3 COA., HR.İD., 2018/56
• COA., HR.İD., 2008/51 COA., HR.İD., 2008/5 COA., İ..HUS., 80/73 COA., MV., 196/128 COA., MV., 199/160 COA., MV., 249/147 COA., Y.A.RES, 50/85 COA., ŞD., 523/38 COA., ŞD., 544/20 COA., ŞD., 546/37
• COA., Y.PRK.AZJ., 45/91 COA., Y.PRK.OMZ., 2/9 COA., Y.PRK.OMZ., 3/87 COA., Y.A.RES., 150/85 COA., Y.A.RES., 4/36
• Araştırma ve Tedkik Eserler Akın, Ali Kemal (2018), “Türkiye ve Dünya Krom Madenciliğinde Durum Tespiti”, Yılmaz, Mehmet (Der.), Krom Çalıştayı, (Adana: Maden Mühendisleri Odası Adana Şubesi Yayını): 9-88.
• Akşin, Sina (2014), Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, (Ankara: İmge Kitabevi).
• Blaisdell, Donald, C. (1979), Osmanlı İmparatorluğunda Avrupa Mali Denetime Düyunuumumiye, (Çev. Ali İhsan Dalgıç), (İstanbul: Doğu Batı Yayınları).
• Çağatay, Neşet (1943), “Osmanlı İmparatorluğu’nda Maden İşletme Hukuku”, DTCF Dergisi, II/I, s. 117 127.
• Çavdar, Tevfik (1970), Osmanlıların Yarı-Sömürge Oluşu, (İstanbul: Ant Yayınları).
• Eldem, Vedat (1994), Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları).
• Kıray, Emine (2008), Osmanlı’da Ekonomik Yapı ve Dış Borçlar, (İstanbul: İletişim Yayınları).
• Kurmuş, Orhan (2007), Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi, (İstanbul: Yordam Yayınları).
• Nikitin, P. (1979), Ekonomi Politik, (Çev. Hamdi Konur), (Ankara: Sol Yayınları).
• Noviçev, A. D.(1979), Osmanlı İmparatorluğu’nun Yarı Sömürgeleşmesi, (Çev. Nabi Dinçer), (Ankara: Onur Yayınları).
• Ökçün, Gündüz (1965), “XX. Yüzyılın başlarında Osmanlı Maden Üretiminde Türk, Azınlık ve Yabancı Payları”, Prof. Dr. Yavuz Abadan’a Armağan, (Sevinç Matbaası): 803-892.
• Pamuk, Şevket (1994), Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme (1820- 1913), (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları).
• Proceedings of the American Academy of Arts and Sciences, Vol. 19 (May, 1883 - May, 1884), p. 535-539.
• Quataert, Donald, (1985), “19. yy’da Osmanlı Devleti’nde Madencilik”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, (İstanbul: İletişim Yayınları), 1985, C. 4. s. 914-916.
• Rathmann, Lothar (1982), Alman Emperyalizminin Türkiye’ye Girişi, (Çev. Ragıp Zarakolu), (İstanbul: Belge Yayınları).
• Reyhan, Cenk (2005), “Türk-Alman İlişkilerinin Tarihsel Arka Planı (1878- 1914)”. Belleten, C. LXIX, S. 254, s. 1-46.
• Tan, Turgut (1967), “Osmanlı İmparatorluğunda Yabancılara Verilmiş Kamu Hizmeti İmtiyazları”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 22(2), s. 285- 326.
• Tezel, Yahya Sezai (1994), Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi, (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları).
• Tızlak, Fahrettin (1996), “XIX. Yüzyılın Ortalarında Osmanlı Maden Yatakları”, Belleten”, C. LX, S. 229, s. 703-718.
• Tızlak, Fahrettin (1995), “Osmanlı Maden İşletmeciliğinde Kanunnâmeden Nizamnâmeye Geçiş ve 1861 Tarihli Maden Nizamnâmesi”, Türk Dünyası Araştırmaları, 98, s.74-91.
• Toprak, Zafer (2012), Türkiye’de Milli İktisat 1908-1918, (İstanbul: Doğan Kitap).
• Yeliseyeva, N. V (2014)., Yakın Çağlar Tarihi, (Çev. Özdemir İnce), (Ankara: Yordam Yayınları).
• Süreli Yayınlar Düstur, I. Tertip, C. II., s. 318-337. Düstur, I. Tertip, C. V., s.886-904. Düstur, I. Tertip, C. VIII., s.439-460. Düstur, II. Tertip, C. II, s. 362-365, Düstur, II. Tertip, C. II, s. 365. İmtiyazat ve Mukavelat, C. 2, s. 1207.