Türkiye’de Başarısız Kalmış Bir Reform Girişimi: 1945 Tarihli Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu ve Günümüze Uzanan Süreç

Yıl 2013, Sayı: 19-20, 176 - 232, 31.12.2013

B. Ali Eşiyok

Öz

Cumhuriyet dönemin en temel toprak reformu girişimi 1945 yılının Haziran ayında yasalaşan Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’dur (ÇTK). Kanunun 17. maddesi kiracılar tarafından işlenen 50 dönüm üzerindeki toprakların kamulaştırılıp yeniden dağıtılabileceğini de öngördüğünden, Cumhuriyet tarihinin en radikal toprak reformu girişimi olarak nitelendirmek abartı olmayacaktır. ÇTK ulus devletin inşası sonrası sınıflaşmanın giderek keskinleştiği, bu sınıflaşma sonucunda büyük toprak sahipliği ile CHF (Cumhuriyet Halk Fırkası) içerisindeki reformcu kanat arasındaki mücadelenin kristalize olduğu bir dönemeci göstermesi açısından da son derece ilginç bir deneyimdir. Bu mücadele sonucunda büyük toprak sahipliğini temsil eden bir grup CHF’den ayrılarak ticaret burjuvazisi ile birlikte DP’yi (Demokrat Parti) kuracaktır. ÇTK üzerine yapılan tartışmalar ve ticaret burjuvazisi ile büyük toprak sahiplerinin işbirliği sonucu gelişen siyasal oluşum, 1946 sonrası paradigma değişiminin maddi ve düşünsel arka planının toplumsal iç dinamiklerini oluşturacaktır. ÇTK’ya ruhunu veren 17. maddenin tasfiye edilmesi, ÇTK’dan beklenen toprak reformunun gerçekleştirilmesini engellerken, Cumhuriyet rejiminin önemli payandalarından birini oluşturan toprak reformu halkası eksik kalacaktır. 1960’lı ve izleyen yıllarda gündeme gelen reform girişimleri ise toprak refomundan çok tarım reformu özellikleri taşımış, toprak dağılımındaki eşitsizlikleri düzeltecek etkinliğe ulaşamamıştır. Çalışmada dün olduğu gibi bugün de toprak reformuna ihtiyaç olduğu belirtilemekte, bu ihtiyacın toprak dağılımındaki eşitsizliklerin dramatik boyutlara ulaştığı bazı Güneydoğu Anadolu kentlerinde daha da can yakıcı bir soruna dönüştüğü ileri sürülmektedir. Başka bir ifadeyle, toprak dağılımının son derece eşitsiz dağıldığı Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde küçük köylülüğün refahı açısından etkin bir toprak reformunun gerekliliği belirtilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Ulus Devletin İnşası, Toprak Reformu, Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu, On Yedinci Madde, Cumhuriyet Halk Fırkası, Demokrat Parti.

Kaynakça

• Ahmad Feroz, Modern Türkiye’nin Oluşumu, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2002.
• Akçay Ümit, “Oktar Türel’le Görüşme”, Kapitalizmi Planlamak Türkiye’de Plan- lama ve DPT’nin Dönüşümü, Sosyal Araştırma Vakfı Yayını, İstanbul, 2007, s.261-277.
• Akekmekçi Tuba ve Muazzez Pervan, ‘Doğu Sorunu’ Necmeddin Sahir Sılan Ra- porları (1939-1953), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2010.
• Avcıoğlu Doğan, Türkiye’nin Düzeni, Cilt 1, Tekin Yayınevi, İstanbul,1984.
• Avcıoğlu Doğan, Türkiye’nin Düzeni, Cilt 2, Tekin Yayınevi, İstanbul, 2003.
• Aydemir Şevket Süreyya, “Polemik: Derebeyi ve Dersim”, Kadro, 1(6), 1932, s.41-45.
• Aydemir Şevket Süreyya, İkinci Adam, II. Cilt, Remzi Kitabevi, Ankara, 1967.
• Barkan Ömer Lütfi, “Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu ve Türkiye’de Zirai Bir
• Reformun Ana Meseleleri”, Türkiye’de Toprak Meselesi, Toplu Eserler I, İs- tanbul, Gözlem Yayınevi, 1980, s. 449-521. Bu makalenin orijinali için bkz.
• İktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt. 6, No. 1 ve 2, 1946, s.54-145.
• Barkan Ömer Lütfi, “Ziraat ve Sanayi Siyaseti”, Ülkü 8, No.44, Ekim 1936, s.92-98.
• Baydar Nasuhi, “Bugün Kemah’tayız Yarın Erzurum’da”, Ulus Gazetesi, 27 Ağus- tos 1938.
• Boratav Korkut, “Savaş Yıllarının Bölüşüm Göstergeleri ve ‘Rantlar’ Sorunu”, Ya- pıt, Sayı:8, Aralık-Ocak 1984/1985, s.45
• Boratav Korkut, “İktisat Tarihi (1908-1980)”, Türkiye Tarihi, Cilt.4, Yayın Yönet- meni: Sina Akşin, Cem Yayınevi, İstanbul, 2000.
• Boratav Korkut, Türkiye İktisat Tarihi, İmge Kitabevi, Ankara, 2003.
• Boratav Korkut, “Türkiye’de Devlet, Sınıflar ve Bürokrasi: Çağlar Keyderin Kita- bının Düşündürdükleri”, Emperyalizm, Sosyalizm ve Türkiye, Yordam Kitap, İstanbul, 2010, s.183-197.
• Çavdar Tevfik, Bir İnkılâbın Günbatımı (1908-2008), İmge Kitabevi, Ankara, 2008.
• Çizmeli Şevket, Menderes Demokrasi Yıldızı?, Arkadaş Kitabevi, Ankara, 2007.
• DİE, Türkiye’de Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin50 Yılı, Ankara, 1973.
• Eşiyok B. Ali, “Sanayi Planlarından 1947 Türkiye İktisadi Kalkınma Planı’na: Bir Dönüşümün Kısa Bir Öyküsü”, Memleket Siyaset Yönetim, Sayı:11, 2009, s.86-131.
• Eşiyok B.Ali, “Sanayileşmede Bölgesel Dengesizlikler, Büyüme Kutupları ve Böl- gesel Gelir”, Finans-Politik & Ekonomik Yorumlar, Sayı: 499, 2005, s.30-44.
• Gün Sema, “Türkiye’de Toprak Reformu”, http://www.agri.ankara.edu.tr/ economy/1189_1205433983.pdf(erişim tarihi:20.05.2012).
• İnan Afet, Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyeti’nin Birinci Sanayi Planı-1933, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara,1972.
• İstanbul İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi, Türkiye Ekonomisinin 50 Yılı, İstan- bul, 1973.
• Kazgan Gülten, “Tarım”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt.9, İleti- şim Yayınları, İstanbul, 1983, s.2412-2429.
• Kazgan Gülten, Tarım ve Gelişme, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2003.
• Kepenek Yakup, Yapısıyla ve Sorunlarıyla Türkiye Ekonomisi, Savaş Yayınları, Ankara,1984.
• Keyder Çağlar, “Türk Tarımında Küçük Meta Üretiminin Yerleşmesi 1946-1960”, Türkiye’de Tarımsal Yapılar (1923-2000), Şevket Pamuk-Zafer Toprak (Der.), Yurt Yayınları, Ankara, 1988.
• Keyder Çağlar, Devlet ve Sınıflar, İletişim Yayınları, İstanbul, 1989.
• Keyder Çağlar ve Faruk Birtek, “Türkiye’de Devlet Tarım İlişkileri 1923-1950”, Toplumsal Tarih Çalışmaları İçinde, İletişim Yayınları, İstanbul, 2009, s.303-326.
• Keyder Çağlar ve Şevket Pamuk, “1945 Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu Üzerine Tezler”, Yapıt, Aralık-Ocak 1984-84, 1985, s.52-63.
• Koraltürk Murat, “Cumhuriyet Dönemi İktisadi Kronolojisi (1923-2002”, Türkler, C.XVII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s. 565-580.
• Köymen Oya, “Cumhuriyet Döneminde Tarımsal Yapı ve Tarım Politikaları”, 75 Yılda Köylerde Şehirlere, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 1999, s.1-30.
• Köymen Oya, Sermaye Birikirken, Yordam Kitap, İstanbul, 2007.
• Kuruç Bilsay, “Ulus Devletin Payandaları: Ekonomik Büyüme ve Mali Disiplin 1923-1950, Uluslararası Atatürk ve Çağdaş Toplum Sempozyumu, İş Ban- kası Kültür Yayınları, İstanbul, 2002, s. 39-62.
• Kuruç Bilsay, Mustafa Kemal Döneminde Ekonomi Büyük Devletler ve Türkiye, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2011.
• Küçük Yalçın, Planlama, Kalkınma ve Türkiye, Tekin Yayınevi, Ankara, 1985.
• Özen Haldun, “Türkiye’de Kadastronun Toprak ve Tarım Reformuna Etkileri”, TMMOB, HKMO Toprak Reformu Kongresi, Ankara, 1978.
• Öztürk Kazım, Cumhurbaşkanlarının Türkiye Büyük Millet Meclisi Açış Nutukla- rı, İstanbul, 1969.
• Öztürk Saygı, İsmet Paşa’nın Kürt Raporu, Doğan Kitap, İstanbul, 2007.
• Pamuk Şevket, “İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Devlet, Tarımsal Yapılar ve Bölü- şüm”, Türkiye’de Tarımsal Yapılar (1923-2000), Şevket Pamuk-Zafer Top- rak (Der.), Yurt Yayınları, Ankara, 1988.
• Rozaliyev Y.N., Türkiye’de Kapitalizmin Gelişme Özellikleri (1923-1960), (Çev. Azer Yaran), Onur Yayınları, Ankara, 1978.
• Sönmez Atilla, “Türkiye’de Sermaye Birikim Süreci ve Sanayileşmeye Etkisi”, İlhan Tekeli İçin Armağan Yazılar, Selim İlkin, Orhan Silier, Murat Güvenç (Ed.), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2004, s.331-347.
• Sönmez Atilla, Doğu Asya Mucizesi ve Bunalımı Türkiye İçin Dersler, Bilgi Üni- versitesi Yayınları, İstanbul, 2001.
• TBMM, Tutanak Dergisi, Dönem: VII, Cilt:17, (S.Sayısı:97), 17.1.1945.
• TBMM, Tutanak Dergisi, Dönem: VII, Cilt: 17, Elli Dördüncü Birleşim, 14.5.1945, s. 59-84.
• TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VII, Cilt. 17, Elli Beşinci Birleşim, 16.5.1945, s.98-122.
• TBMM, Tutanak Dergisi, Dönem: VII, Cilt: 17, Elli Altıncı Birleşim, 17.5.1945, s.124-160.
• TBMM, Tutanak Dergisi, Dönem: VII, Cilt: 17, Elli Yedinci Birleşim, 18.5.1945, s.162-193.
• TBMM, Tutanak Dergisi, Dönem: VII, Cilt:18, Altmış Yedinci Birleşim, 1.6.1945, s. 4-48.
• TBMM, Tutanak Dergisi, Dönem: VII, Cilt:18, Altmış Dokuzuncu Birleşim, 5.6.1945, s.115-160.
• TBMM, Tutanak Dergisi, Dönem: VII, Cilt:18, Yetmiş İkinci Birleşim, 11.6.1945, s.213-235.
• TC Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü, 1950 Ziraat Sayımı Neticeleri, Anka- ra, 1956.
• Tekeli İlhan, “37 Yıl Sonra Yapılması Gereken Zorunlu Ek”, Türkiye’de Bölgesel Eşitsizlik ve Bölge Planlama Yazıları, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2008, s. 67.
• Tezel Yahya Sezai, Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayın- ları, İstanbul, 1994.
• Toprak Zafer, “Toplumsal Mühendislik ve Necmeddin Sahir Sılan”, Doğu Soru- nu Necmeddin Sahir Sılan Raporları (1939-1953) İçinde, Tuba Akekmekçi ve Muazzez Pervan (Haz.), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2010, s. ix- xxiii.
• Tökin İsmail Husrev, “Türkiye’de Derebeylik Rejimi”, Kadro, 1(7), 1932, s.16-23.
• Tökin İsmail Husrev, “Türkiye Köy İktisadiyatında Borçlanma Şekilleri”, Kadro, 1(3), 1932, s.25-34.
• Tökin İsmail Husrev, “Türk Köylüsü Bir Toprak Reformu Bekliyor”, Kadro, 2(21), 1933, s.21-24.
• Tökin İsmail Husrev, “Türk Köylüsünü Topraklandırmalı, Fakat Nasıl?”, Kadro, 2 (23), 1933, s.33-39.
• Tökin İsmail Husrev, “Anadolu Köyünde Bünye Tahavvülü”, Kadro, 2(14), 1933, s.18-24.
• Tökin İsmail Husrev, “Anadolu’da Bir Köy Tipi”, Kadro, 2(13), 1933, s.17-21.
• Tökin İsmail Husrev, “Millet İçinde Sınıf Meselesi I”, Kadro, 3(25), 1934, s.34- 37.
• Tökin İsmail Husrev, “Millet İçinde Sınıf Meselesi II”, Kadro, 3(26), 1934, s.20- 26.
• Tökin İsmail Husrev, Türkiye Köy İktisadiyatı, İletişim Yayınları, Ankara, 1934.
• Tör Vedat Nedim, “Sanayi Planından Sonra Ziraat Planı”, Kadro, 3(35-36), 1934, s.23-27.
• Yavi Ersal, Batırılan Bir Ülke Nasıl Kurtarılır?, 2. Kitap (1919-1950), Yazıcı Ya- yınevi, İzmir, 2001.
• Yerasimos Stefanos, Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye, Cilt 3, Gözlem Yayınları, İstanbul, 1976.