Türkçede -Dİ idi ~ -Dİydİ Biçim Biriminin Ayırıcı Özellikleri Üzerine

Yıl 2023, , 312 - 332, 06.06.2023

Soner Toktar , Özlem Deniz Yılmaz

https://doi.org/10.16985/mtad.1181297

Öz

Bu yazının konusu, Türkçe dil bilgisi çalışmalarında genellikle “görülen geçmiş zamanın hikâyesi” biçiminde adlandırılan Türkiye Türkçesindeki -Dİ idi ~ -Dİydİ biçim birimidir. Eş zamanlı metodun kullanıldığı çalışmanın amacı; -Dİ idi ~ -Dİydİ şeklinin, Viktor Grigoryeviç Guzev tarafından geliştirilen “üç kerterizli zaman” sistemindeki yerini belirlemek ve kiplik, dil bilgisel zaman ve görünüşlük (kılınış ve görünüş) açısından ayırıcı özelliklerini tespit ederek anlamını biçimlendirmektir.
Literatürde -Dİ idi ~ -Dİydİ şekli ile “uzak geçmiş” bildirildiği fikri öne çıkar. Ancak çağdaş Türkiye Türkçesi edebî eserlerinden alınan örneklerin de tanıkladığı üzere, şeklin, çok yakın bir geçmişten uzak geçmişe kadar çeşitli dil bilgisel zamanları ifade edebildiği görülür. Çok yakın geçmişi de iletebilme özelliğinden dolayı, bu çalışmada, şeklin, “geçmiş zaman kesiti kerterizi” ile ilgisini yitirdiği ve “şimdiki zaman kesiti kerterizli zaman ulamları” içerisinde yer aldığı fikri öne sürülmektedir.
-Dİ idi ~ -Dİydİ biçim birimi, “sınır sonrası görünüş” anlam birimciği ile işaretli -mİş idi ~ -mİştİ’den herhangi bir görünüş anlam birimciğine değil kılınış anlam birimciğine sahip olmasıyla da ayrışır. Şekil, anlatımlarda kullanılan sözcük ve sözcük öbekleri ile bağlamın da yardımıyla “hatırlama/hatırlatma” anlatılanını dile getirebilir. Ancak bu, onun anlamının ayrılmaz bir bileşeni, yani anlam birimciği değildir. Türkçede -Dİ idi ~ -Dİydİ, resmî yazışma, gazete, bilimsel eser vb. ölçünlü dil kullanımı gerektiren alanlarda verimsiz, günlük konuşma ve ağızlarda ise verimlidir.
-Dİ idi ~ -Dİydİ şekli, eylemin, şimdiki zaman kesitinden önce yakın ya da uzak belirsiz bir geçmişte gerçekleştirildiğini bildiren zaman anlam birimciği ile eylemin, bir veya birkaç kez yapıldığı kılınış (anlam birimciği) ve bildirme kipliği anlam birimciğinden oluşan anlama sahip işlek ve verimsiz fiil bitimli şeklidir.

Anahtar Kelimeler

-Dİ idi ~ -Dİydİ biçim birimi, kiplik, kip, dil bilgisel zaman, kılınış, görünüş, üç kerterizli zaman sistemi

On the Characteristics of the Morpheme -DI idi ~ -DIydI in Turkish

Öz

The subject of this article is the -Dİ idi ~ -Dİydİ morpheme in Turkish, which is generally referred to as "the narrative past definite" in Turkish grammars. The aim of the study in which the synchronic method was used; to determine the place of the form -Dİ idi ~ -Dİydİ in the "three-bearing tense" system developed by Viktor Grigorevich Guzev and to shape its meaning by identifying its distinctive features in terms of modality, tense and aspect (aktionstart and aspect).
In the literature, it is mentioned that the form -Dİ idi ~ -Dİydİ expresses “distant past”. However, as evidenced by the examples taken from Turkish literary works, it is seen that the form can express various tenses from the very recent past to the distant past. Due to its ability to convey the very recent past, it is suggested in this study that the form loses its relevance with the "past tense section bearing" and is included in the "present tense section bearing tense categories".
The -Dİ idi ~ -Dİydİ morpheme differs from -mİş idi ~ -mİştİ, marked with the "postterminal aspect" seme, in that it has an aktionstart seme rather than any aspect seme. The form can express the sense of “remembering/reminder” with the help of words, phrases and the context. But it is not an integral component of its meaning, that is, its seme. -Dİ idi ~ -Dİydİ is inefficient in texts such as official correspondence, newspapers, scientific works that require the use of standard language. It is efficient in daily speech and dialects.
-Dİ idi ~ -Dİydİ is a productive and inefficient verb finite form with a meaning consisting of the tense seme indicating that the action was performed in the recent or distant indefinite past before the present tense section, and the aktionstart seme in which the action was performed once or several times and the indicative modality seme.

Anahtar Kelimeler

The -Dİ idi ~ -Dİydİ morpheme, modality, mood, tense, aktionstart, aspect, three-bearing tense system

Kaynakça

• Akşehirli, Soner, “Türkçe’de Konuşma Zamanı, Olay Zamanı ve Referans Zamanı İlişkileri”, Turkish Studies, V/4, (2010), s. 15-73.
• Aslan Demir, Sema, Türkçede İsteme Kipliği. Semantik - Pragmatik Bir İnceleme, Grafiker Yayınları, Ankara 2008.
• Axmanova, Ol'ga S., Slovar' lingvistiçeskix terminov, İzdaniye vtoroye, stereotipnoye, İzdatel'stvo “Sovetskaya Entsiklopediya”, Moskva 1969.
• Aydemir, İbrahim Ahmet, Türkçede Zaman ve Görünüş Sistemi, Nobel Akademik Yayıncılık, Ankara 2019.
• Aydın, Hasene, “Türkiye Türkçesinde Zaman Ekleri ve Bağlam İlişkisi Üzerine”, VI. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildirileri - I. Cilt, ed. Hatice Şahin ve İbrahim Karahanci, Uludağ Üniversitesi, Bursa 2014, s. 787-799. _____, Türkiye Türkçesinde Dilbilgisel Zaman -Oktay Akbal Öyküleri Örneği-, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 2016. Banguoğlu, Tahsin, Türkçenin Grameri, 10. bs., Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2015.
• Benzer, Ahmet, Türkçede Zaman, Görünüş ve Kiplik, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2012.
• Bilgegil, Mehmet Kaya, Türkçe Dilbilgisi, 2. bs., Salkımsöğüt Yayınları, Erzurum 2014.
• Biray, Nergis, “Kazak Türkçesinde Modal Söz (Kelimenin Dokuzuncu Türü mü?)”, Turkish Studies, Volume 4/3, (2009), s. 338-361.
• Bussmann, Hadumod, Routledge Dictionary of Language and Linguistics, Translated and edited by Gregory P. Trauth and Kerstin Kazzazi, Routledge, London and New York 1996.
• Cinque, Guglielmo, “A note on mood, modality, tense and aspect affixes in Turkish”, The Verb in Turkish, ed. Eser Erguvanlı Taylan, John Benjamins Publishing, Amsterdam 2001, s. 47-59. Demir, İmdat, “Türkiye Türkçesinde -dIydI ve -mIştI Biçim Birimleri Üzerine”, TÜBAR - Türklük Bilimi Araştırmaları, 37, Bizim Büro Matbaası, Niğde 2015, s. 97-117.
• Demirel, Mehmet Volkan, Dilde Zaman, Görünüş ve Kip/Kiplik, Pegem Akademi, Ankara 2021.
• Deniz Yılmaz, Özlem, “Türkiye Türkçesinde Gerçekleşmemiş Olanak Kipi”, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, I/1, (2014), s. 135-147. _____, Türkiye Türkçesinde Eylemsi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2009.
• Deny, Jean, Türk Dil Bilgisi (Modern Türk Dil Bilgisi Çalışmalarının Kapsamlı İlk Örneği), çev. Ali Ulvi Elöve, uy. Ahmet Benzer, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2012. Doğan, Gürkan - Ahmet Kocaman, “Sözcede Kişisel Tutum ve Belirteçler”, Dilbilim Araştırmaları, Simurg, İstanbul 1999, s. 65-78.
• Dolunay, Salih Kürşad, Türkiye Türkçesinde Zaman, Berikan Yayınevi, Ankara 2012.
• Ediskun, Haydar, Türk Dilbilgisi, Remzi Kitap Evi, İstanbul 1988.
• Ergin, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım, İstanbul 2009. Erguvanlı Taylan, Eser - Ayhan Aksu Koç, “Belirteçlerde Görünüş ve Kiplik İlişkisi”, XXI. Ulusal Dilbilim Kurultayı Bildirileri, Mersin 2007, s. 89-97.
• Erguvanlı Taylan, Eser, The Phonology and Morphology of Turkish, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2015.
• Erkman Akerson, Fatma - Şeyda Ozil, Türkçede Niteleme Sıfat İşlevli Yan Tümceler, Türk Dil Kurumunda 1. bs., Ankara 2015.
• Ersen Rasch, Margaret I. - Erdoğan Onası, Yabancı Dil Olarak Türkçe Dilbilgisi, Papatya Yayıncılık, İstanbul 2015.
• Gencan, Tahir Nejat, Dilbilgisi, 3. bs., Türk Dil Kurumu Yayınları, İstanbul 1975. Göksel, Aslı - Celia Kerslake, Turkish: A Comprehensive Grammar, Routledge, Oxon 2005.
• Guzev, Viktor G. - Özlem Deniz Yılmaz, Opıt postroyeniya ponyatiynogo apparata teorii turetskoy grammatiki: Uçebnoye posobiye na turetskom yazıke, İzdatel'stvo S.-Peterburgskogo universiteta, S.-Peterburg 2004.
• Hirik, Seçil, “Türkçede Kip-Kiplik Terimleri ve Tanımları Üzerine”, Bengü Beläk Ahmet Bican Ercilasun Armağanı, ed. Bülent Gül, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 2013, s. 243-252. _____, Türkiye Türkçesinde Bilgi Kiplikleri, 2. bs., Pegem Akademi, Ankara 2021.
• İmer, Kâmile, Ahmet Kocaman ve A. Sumru Özsoy, Dilbilim Sözlüğü, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2011.
• Johanson, Lars, Türkçede Görünüş, çev. Nurettin Demir, Grafiker Yayınları, Ankara 2016.
• Kerimoğlu, Caner, Kiplik İncelemeleri ve Türkçe, Dinazor Kitabevi, İzmir 2011.
• _____, Kiplik ve Kip, 2. bs., Pegem Akademi, Ankara 2019.
• Kononov, A[ndrey] N[ikolayeviç], Grammatika sovremennogo turetskogo literaturnogo yazıka, İzdatel’stvo Akademii nauk SSSR, Moskva-Leningard 1956.
• Korkmaz, Zeynep, Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi, 4. bs., Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• Kornfilt, Jaklin, Turkish (Descriptive Grammars), Routledge, London 1997.
• Lewis, Geoffrey, Turkish Grammar, Oxford University Press, Oxford 2001.
• Palmer, Frank Robert, Mood and Modality, Second edition, Cambridge University Press, Cambridge 2001.
• Panfilov, V. Z., Vzaimootnoşeniye yazıka i mışleniya, İzdatel'stvo “Nauka”, Moskva 1971.
• Referovskaya, Ye. A., “Nakloneniye”, Yazıkoznaniye. Bol'şoy entsiklopediçeskiy slovar', Glavnıy redaktor V. N. Yartseva, 2-ye izdaniye, “Bol'şaya Rossiyskaya entsiklopediya”, Moskva 2000, s. 321-322.
• Ruhi, Şükriye, Deniz Zeyrek ve Necdet Osam, “Türkçede Kiplik Belirteçleri ve Çekim İlişkisi Üzerine Bazı Gözlemler”, Dilbilim Araştırmaları, Kebikeç Yayınları, Ankara 1997, s. 105-111.
• Sebzecioğlu, Turgay, Dilbilim Kavramlarıyla Türkçe Dilbilgisi, Kesit Yayınları, İstanbul 2017.
• Şahin, Hatice, “Türkçede Şimdiki Zaman Eklerinin Zaman Belirleyicilerle Kullanımı”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11, (2006), s. 213-221.
• Tumaşeva, D. G., “Modal'nıye formı tatarskogo glagola i mejkategorial'nıye svyazi”, Sovetskaya tyurkologiya, № 4, Baku 1990, s. 3-9.
• Underhill, Robert, Turkish Grammar, Fourth printing, The MIT Press, Massachusetts 1985.
• Uzun, Nadir Engin, “Türkçede Görünüş/Kip/Zaman Üçlüsü”, Ankara Üniversitesi Dil Dergisi, 68, (1998), s. 5-22.
• Üstünova, Kerime, Dil Bilgisi Sorunları, Kesit Yayınları, İstanbul 2010.