The British and Foreign Bible Society’s Missionary Work in Tsarist Russia and Turkestan

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 1, 207 - 232, 16.06.2025

Furkan Külünk

https://doi.org/10.16985/mtad.1571615

Öz

The British and Foreign Bible Society (BFBS) was founded in London in 1804 as an organization dedicated to the spread of Christianity and the translation and distribution of the Bible. The Society employed translators and colporteurs (traveling booksellers) to disseminate the Bible in various languages, thereby accelerating missionary activities worldwide. By the late nineteenth century, Turkestan had become one of the regions in which the Society was actively engaged. Tsarist Russia’s political dominance in the region and the BFBS’s close relations with the Russian government facilitated the society’s establishment of extensive networks of colporteurs in Turkestan. The missionaries who came to the region contributed to the spread of Christianity by distributing Bibles translated into local languages. Concurrently, the BFBS expanded its missionary operations in alignment with the political objectives of Tsarist Russia. In this study, the activities of the BFBS in Turkestan are evaluated in the context of the political power of Tsarist Russia in the region and the purpose of the establishment of the BFBS.It also explores the role of BFBS colporteurs in Turkestan by analyzing distinctions between those engaged in Bible distribution and those involved in active proselytization. The study draws upon BFBS annual reports, personal notes written by colporteurs, and relevant foreign archival materials.

Anahtar Kelimeler

British and Foreign Bible Society , Missionary , Turkestan , Tsarist Russia , Colportage.

İngiliz ve Harici Kutsal Kitap Cemiyeti’nin Çarlık Rusyası ve Türkistan’daki Misyonerlik Çalışmaları

Öz

İngiliz ve Harici Kutsal Kitap Cemiyeti (İHKC), 1804 yılında Londra’da Hristiyanlığın yayılmasını ve Kutsal Kitap (Kitab-ı Mukaddes) çevirisi ile dağıtımını amaçlayan bir organizasyon olarak kuruldu. Cemiyet dünya genelindeki misyonerlik faaliyetlerini hızlandırmak için tercümanlar ve kolportörler (gezici kitapçılar) aracılığıyla Kutsal Kitap’ın farklı dillere çevrilmesini ve yayılmasını sağladı. Türkistan 19. yüzyılın sonlarına doğru cemiyetin faaliyet gösterdiği bölgelerden oldu. Çarlık Rusya’nın bu bölgedeki siyasi hâkimiyeti ve İHKC’nin Rus hükûmeti ile kurduğu yakın ilişkiler cemiyetin Türkistan’da geniş çaplı kolportörlük ağları kurmasını kolaylaştırdı. Bölgeye gelen misyonerler, yerel dillere çevrilmiş Kutsal Kitap’ları dağıtarak Hristiyanlık öğretisinin yayılmasına katkı sağladı. İHKC, Çarlık Rusya’nın politik çıkarları doğrultusunda misyonerlik faaliyetlerini genişletti. Cemiyetin bölgedeki faaliyetleri Çarlık Rusya’nın Türkistan’daki sosyal politikalarından bir tanesi olan dinî propaganda ve misyonerlik çalışmalarına katkı sağladı. Bu çalışmada, İHKC’nin Türkistan’daki faaliyetleri, Çarlık Rusya’nın bölgedeki siyasi gücü ve İHKC’nin kuruluş amacı bağlamında değerlendirilmiştir. Ayrıca kolportörlük yapan misyonerlerle din tebliği yapan misyonerler arasındaki eylem farklılıkları üzerinden İHKC’ye bağlı kolportörlerin Türkistan’daki vaziyetleri hakkında bilgi verilmiştir. Çalışmada İHKC’nin yıllık raporları, kolportörlere ait kişisel notlar ve konu ile ilgili yabancı arşiv belgelerinden faydalanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İngiliz ve Harici Kutsal Kitap Cemiyeti , Misyonerlik , Türkistan , Çarlık Rusya , Kolportörlük.

Kaynakça

• Acar, Kezban, “Kırım Savaşı (1853-56) Döneminde Propaganda: Rus Popüler Kültüründe Savaş ve Düşman İmgesi”, Bilig, 88, (2019), s. 113-136.
• Batalden, Stephen K., “Printing the Bible in the Reign of Alexander I: Toward a Reinterpretation of the Imperial Russian Bible Society”, Church, Nation and State in Russia and Ukraine, ed. Geoffrey A. Hosking, Palgrave Macmillan, America 1991, p. 65-78.
• Batalden, Stephen K., “The BFBS Petersburg Agency and Russian Biblical Translation, 1856-1875”, Sowing the Word: The Cultural Impact of the British and Foreign Bible Society 1804-2004, ed. S. Batalden, K. Cann, J. Dean, Sheffield Phoenix Press, Sheffield 2004, p. 169-196.
• Batalden, Stephen K., Russian Bible Wars Modern Scriptural Translation and Cultural Authority, Cambridge University Press, New York 2013.
• Bociurkiw, Bohdan R., “Church and State in the Soviet Union”, International Journal, XIV/3, (1959), p. 182-189. Campbell, Gywn, David Griffiths and the Missionary, “History of Madagascar”, Studies in Christion Mission, Vol. 41, Brill, USA 2012.
• Cross, Anthony, In the Lands of Romanovs An Annotated Bibliography of First-hand English-language Accounts of the Russian Empire (1613-1917), Open Book Publishers, Cambridge – UK 2014.
• Çapraz, Hayri, “Çarlık Rusyası’nın Türkistan’da Hâkimiyet Kurması”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 24, (2011), s. 51-78.
• Erdoğan, Aysel, “Türkistan’da Rus İşgallerinin Bir Parçası: Trans Hazar Demiryolu Projesi (1879-1903)”, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, VIII/21, (2020), s. 41-60.
• Güngör, Ebubekir, “Türkistan Askerî Valiliğinin Kurulması ve Sınırlarının Belirlenmesi (Yedi Adet Harita ile Birlikte)”, Bilig, 106, (2023), s. 77-107.
• Hair, P. E. H., “Brunton, Henry (c. 1770-1813)”, Dictionary of Scottish Church History & Theology, ed. David F. Wright, David C. Lachman, Donal E. Meek, Intervarsity Press, Illınois 1993, p. 105.
• Hosking, Geoffrey. Rusya ve Ruslar Erken Dönemden 21. Yüzyıla. çev. Kezban Acar, İletişim Yayıncılık, İstanbul 2011. Kauffman, Daniel, Mennonite History, Mennonite Publishing House, Scottdale, Penna 1927.
• Keleş, Hatice, Kılıç, Davut, “Mennonit Kilisesi’nin Ortaya Çıkışı ve Tarihçesi”, Turkish Studies, XII/2, (2017), s. 139-154.
• Kurat, Akdes Nimet, Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye Kadar, 2. Bs., Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1987.
• Leifchild, John, Memoir of the Late Rev. Joseph Hughes, A.M.: One of the Secretaries of the British and Foreign Bible Society, Thomas Ward and Co., London 1835.
• Meacham, Standish, Henry Thornton of Clapham 1760-1815, Harvard University Press, Cambridge 1964.
• Morris, Caspar, The Life of William Wilberforce, Protestant Episcopal Society for the Promotion of Evangelical Knowledge, New York 1857.
• Pierce, Richard A., Russian Central Asia 1867-1917, University of California Press, Berkeley and Los Angeles 1960.
• Piggin, S., “Macaulay, Zachary (1768-1838)”, Dictionary of Scottish Church History & Theology, ed. David F. Wright, David C. Lachman, Donal E. Meek, Intervarsity Press, Illınois 1993, p. 503-504.
• Rapson, Edward James, “Grant, Charles (1746-1823)”, Dictionary of National Biography, 1885-1900, Vol. 22, p. 378-380.
• Saray, Mehmet, “Türkistan'da Rus-İngiliz Rekabeti” Tarih Dergisi, 34, (1984), s. 397-416.
• The Encyclopaedia Britannica, “Charles, Thomas (1755-1814)”, The Encyclopaedia Britannica, Eleventh Edition, Vol. 5, New York, (1911), p. 937-938.
• Timassheff, N. S., “The Church in the Soviet Union 1917 – 1941”, The Russian Review, Vol. I/1, (1941), p. 20-30.
• Toews, Р., “Mennonites and the Search for Military Exemption: State Concessions and Conflicts in the 1870's.”, Вопросы германской истории (Voprosı germanskoy istorii), 2, (2007), p. 81-106.
• Tompkins, Stuart R., “The Russian Bible Society-A Case of Religious Xenophobia”, The American Slavic and East European Review, VII/3, (1948), p. 251-268.
• Turan, Ömer, “XIX. Yüzyılda Kırım, Kafkasya ve Civarında Misyonerlik Faaliyetleri” Belleten, LXIV/241, (2000), p. 921-948.
• Vernadsky, George, Rusya Tarihi, çev. Doğukan Mızrak-Egemen Çağrı Mızrak, 3. Bs., Selenge Yayınları, İstanbul 2015.
• Wah, George Kam, “To Add or not to Add? The British and Foreign Bible Society's Defence of the 'Without Note or Comment' Principle in Late Qing China” Journal of the Royal Asiatic Society, XXV/2, (2015), p. 329-354.
• Watner, Carl, “In Favorem Libertatis: The Life and Work of Granville Sharp”, The Journal of Libertarian Studies, IV/2, (1980), p. 215-232.
• Wolff, Joseph, Narrative of a Mission to Bokhara, in the years 1843-1845, Harper & Brothers, New York 1845.
• Wolff, Joseph, Travels and Adventures of the Rev. Joseph Wolff, Vol. II, Second Edition, ed. Alfred Gatty, Saunders, Otley and Co., London 1861.
• Zacek, Judith Cohen, “The Russian Bible Society and the Russian Orthodox Church”, Church History, XXXV/4, (1966), p. 411-437.