Klasik Türk Şiirinde Hayvan Adlarıyla Yapılan Uyku Konulu Nitelik/ Deyim Aktarmaları

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 2, 606 - 641, 15.12.2025

Nilgün Büyüker Güngör

https://doi.org/10.16985/mtad.1656103

Öz

Klasik Türk şiirinde hemen her konuda türlü ilgi ve benzetmelerle doğadan insana, insandan doğaya, doğadan doğaya vs. sayısız nitelik aktarmasının yapıldığı malumdur. Eskilerin “söz sanatı” olarak gördüğü bu anlam olaylarını kimi günümüz araştırmacıları “metafor” başlığında toplarken kimileri de “deyim aktarması” olarak tanımlamaktadır. Bu makalede de klasik Türk şiiri metinlerinde uyku konusunda hayvan adlarıyla yapılan ve zamanla öbekleşen şu üç “doğadan insana aktarma” olayı ele alınmıştır: 1. Tavşan uykusu, 2. Kuş uykusu, 3. İt uykusu. Bu araştırmanın dayandırıldığı üç temel sacayağı ise şöyledir: Tarihî/modern-tek dilli/çok dilli sözlükler, ibare-bağlam ilişkisi ve zooloji kaynakları.
Metin, sözlük ve zooloji kaynaklarının mukayesesinin sonucunda “tavşan uykusu”nun günümüz Türkçesindeki ve daha çok 19. yüzyıl sonrasında hazırlanan sözlüklerdeki “hafif uyku, tetikte uyku” anlamının tam tersine klasik Türk şiiri metinlerinde “ağır uyku, derin uyku, gaflet uykusu; yalandan uykuya yatmak, uyurken uyanık gözükmek” anlamlarına geldiği ve “ver-” eylemiyle birlikte “tavşan uykusu ver-” şeklinde kalıplaşarak “hile, yalan, düzen; aldatmak, kandırmak” mecazî anlamlarını karşıladığı; birkaç sözlükte sınırlı anlam çerçevesiyle yer alan “kuş uykusu”nun “kısa süreli uyku, kısa süreli derin uyku, gaflet uykusu, uyanık gözüküp uykuda olma veya uyuyor gözüküp uyumama, hile, düzen, yalan, aldatma, kandırma, yalanlarla kandırma, kolayca uyu(t)mak [aldat(ıl)mak]” anlamlarına geldiği ve sözlüklerde tesadüf edilemeyen “it uykusu”nun ise “uzun süreli uyku, derin uyku; uzun süreli uyku uyumak, derin uykuya dalmak; ölü gibi yatmak” anlamlarında kullanıldığı anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk Şiiri , Metafor , Tavşan Uykusu , Kuş Uykusu , İt Uykusu.

Sleep Metaphors Made with Animal Names in Classical Turkish Poetry

Öz

It is known that in classical Turkish poetry, countless quality transfers were made from nature to man, from man to nature, from nature to nature, etc. with various interests and analogies on almost every subject. While some contemporary researchers group these semantic events, which the ancients saw as “figures of speech”, under the title of “metaphor”, others define them as “idiom transfer”. In this article, the following three “nature to man transfer” events, which were made with animal names on the subject of sleep in classical Turkish poetry texts and which have become clustered over time, are discussed: 1. Rabbit sleep, 2. Bird sleep, 3. Dog sleep. The three basic pillars on which this research is based are as follows: Historical/modern monolingual/multilingual dictionaries, phrase-context relationship, zoological sources.
As a result of the comparison of texts, dictionaries and zoological sources, it has been determined that "rabbit sleep", on the contrary to its meaning of "light sleep, alert sleep" in today's Turkish and mostly in dictionaries prepared after the 19th century, has the meanings of "heavy sleep, deep sleep, heedless sleep; to lie down to sleep, to appear awake while sleeping" in classical Turkish poetry texts and together with the verb "ver-" it has become fixed as "rabbit sleep ver-" and has the metaphorical meanings of "trick, lie, scheme; to deceive, to fool"; "bird sleep", which is included in a few dictionaries with a limited framework of meaning, has the meanings of "short-term sleep, short-term deep sleep, heedless sleep, to appear awake but asleep or to appear asleep but not to sleep, trick, scheme, lie, deception, deceiving, deceiving with lies, to(put) to sleep [alad(ıl)mak] easily" and "dog sleep", which cannot be found in dictionaries, has the meanings of "long-term sleep, deep sleep; It is understood that it is used in the meanings of “to sleep for a long time, to fall into a deep sleep; to lie as if dead”.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish Poetry , Metaphor , Rabbit Sleep , Bird Sleep , Dog Sleep.

Kaynakça

• Ahmed Vefik Paşa, Lehce-i Osmânî, C I-II, Matbaa-ı Âmire, İstanbul 1876.
• Aksan, Doğan, Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, C III, 7. bs., Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2020.
• Aksoy, Ömer Asım, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, C II, İnkılâp Yayınevi, İstanbul 1988.
• Ali Seydî, Resimli Kâmûs-ı Osmânî, C II, Matbaa vü Kütübhâne-i Cihan, Dârü’l-Hilâfeti’l-Aliyye, 1330.
• Alî Şîr Nevâyî, Ferhâd u Şîrîn (İnceleme-Metin), haz. Gönül Alpay Tekin, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2012.
• Amrhein, Valentin, Hansjoerg P. Kunc ve Marc Naguib, “Seasonal Patterns of Singing Activity Vary With Time of day in The Nightingale (Luscinia Megarhynchos)”, The Auk, CXXI/1, (2004), s. 110-17.
• Aydın, Mehveş, Luscinia Megarhynchos (Bülbül) şarkılarının Etnografik Ornitomüzikoloji İncelemesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2020.
• Barrowclough, George F., Joel Cracraft, John Klicka ve Robert M. Zink, “How Many Kinds of Birds Are There and Why Does It Matter?” Plos One, 11, (2016), s. 1-15.
• Bayniyazov, Ayabek ve Canar Bayniyazova, Türkiye Türkçesi-Kazak Türkçesi Sözlüğü, ed. Kenan Koç, Atamura, Almatı 2007.
• Bódizs, Róbert, Anna Kis, Márta Gácsi ve József Topál, “Sleep in the Dog: Comparative, Behavioral and Translational Relevance”, Current Opinion in Behavioral Sciences, 33, (2020), s. 25-33.
• Boratav, Pertev Naili, 100 Soruda Türk Folkloru, 2. bs., Gerçek Yayınevi, İstanbul 1984.
• Bunford, N., V. Reicher, A. Kis, A. Pogany, F. Gombos, R. Bodizs ve M. Gacsi. “Differences in presleep activity and sleep location are associated with variability in daytime/nighttime sleep electrophysiology in the domestic dog”, Scientific Reports, VIII/1, (2018), s. 1-10.
• Cebeci, Oğuz, Metafor ve Şiir Dilinin Yapısal Özellikleri, İthaki Yayınları, İstanbul 2013.
• Cees, S. Roselaar, Songbirds of Turkey: Atlas of Biodiversity of Turkish Passerine Birds, Pica Press, United Kingdom 2000.
• Ceylan, Ömür, Kuşlar Dîvânı: Osmanlı Şiir Kuşları, 2. bs., Kapı Yayınları, İstanbul 2007.
• Çağbayır, Yaşar, Orhun Yazıtlarından Günümüze Türkiye Türkçesinin Söz Varlığı: Ötüken Türkçe Sözlük, C III ve V, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2007.
• Çavuşoğlu, Mehmed, Necati Bey Divanı’nın Tahlili, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2001.
• Çelebioğlu, Ayşe, “Klasik Türk Şiirinde Menekşe”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 37, (2016), s. 161-82.
• Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara 2017.
• Dilçin, Cem, Kevser Acarlar, Meral Tolluoğlu, Perihan Kutlar, Yurdanur Püsküllüoğlu ve Nebahat Şener, Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler, C I-II, ed. Ömer Asım Aksoy, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2004.
• Edirneli Ahmed Bâdî Efendi, Armağan : Divan şiirinde atasözleri ve deyimler=Armağan: Proverbs and idioms in the classical Ottoman poetry, ed. Süreyya A. Beyzadeoğlu, Müberra Gürgendereli ve Fatih Günay, Harvard University, USA-Cambridge 2004.
• Eren, Hasan, “Türk Dilinin Etymologique Sözlüğüne Katkılar”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 26-27, [1978-1979 (01 Ocak 1981)], s. 1-15.
• Eyüboğlu, E. Kemal, On üçüncü yüzyıldan günümüze kadar Şiirde ve Halk Dilinde Atasözleri ve Deyimler, C II, Doğan Kardeş Matbaacılık, İstanbul 1975.
• Fırat, Ramazan, Hıfzî’nin Manzûme-i Durûb-ı Emsâl’i (İnceleme-Metin), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ 2019.
• Goodman, Irving J, “The Study Of Sleep in Birds”, Birds: Brain and Behavior, ed. Irving J. Goodman- Martin W. Schein, Academic Press, Ottowa Canada 1986, s. 133-53.
• Gülensoy, Tuncer, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü – Etimolojik Sözlük Denemesi-, C II, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2007.
• Hamdullâh Hamdî, Leylâ vü Mecnûn (İnceleme-Metin Tıpkıbasım), haz. Güler Doğan Averbek, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul 2020.
• Hüseyin Remzî, Lügat-ı Remzî, C I, Hüseyin Remzi Matbaası, İstanbul 1305.
• İbrahim Cûdî Efendi, Lugat-i Cûdî, Kitâbhâne-i Hamdî, Trabzon 1332.
• Kadı Burhaneddin, Dîvân, haz. Muharrem Ergin, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1980.