Moğol Hakimiyeti Döneminde Develerin Rolüne Genel Bir Bakış

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 2, 657 - 684, 15.12.2025

Yavuz Delibalta

https://doi.org/10.16985/mtad.1659503

Öz

XIII-XIV. yüzyıllarda Moğollar, Orta Asya bozkırlarında yaygın olan çift hörgüçlü Baktriya develerini kullanmaktaydı. Ekonomik açıdan develerin etinden, sütünden ve yününden istifade eden Moğol göçebeleri, develeri daha ziyade yük ve çeki hayvanı olarak kullanırlardı. Askerî seferlerde ihtiyaç duyulan her türlü malzemenin nakliyesinde develer birinci derecede rol oynamaktaydı. Lojistik tedarik açısından özellikle ağır kuşatma araç-gereçlerinin ve diğer silah-teçhizat stoklarının uzun mesafeler arasında hareketinde develerin taşıma veya çekme gücünden istifade edilirdi. Büyük zaferler sonucu elde edilen zengin ganimetler de develerin sırtında Moğol merkezine taşınıyordu. Moğol hakimiyetinin her döneminde develere büyük önem verilmiş ve develer, çeşitli coğrafyalardan haraç, vergi veya hediye olarak kabul edilmiştir. Develer, Moğolların Yam teşkilatında özellikle bazı çöl bölgelerinde istihdam edilmiş ve bu anlamda haber alma sisteminde de etkili bir şekilde kullanılmıştır. Değerli yük hayvanı olmaları itibariyle develer, özellikle uzun mesafeli ticarî hayata katkılarıyla ön plana çıkmıştır. Moğol idaresi altında kıtalar arası ticaret, daha önce görülmemiş derecede gelişmiştir. Bu dönemde, İpek Yolu üzerinde ticarî malların nakliyesinde ana aktör olan develer, Doğu-Batı arasındaki etkileşime büyük katkı sağlamıştır. Bu çalışmada XIII-XIV. yüzyıllarda Moğol hakimiyeti altında develerin ekonomik, askerî, idarî, ticarî ve kültürel alanlardaki yeri ve önemi genel bir çerçevede ele alınarak incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Moğollar , Deve , Baktriya Devesi , Nakliye , Lojistik , Ticaret

An Overview of the Role of Camels During Mongol Rule

Öz

In the XIII-XIVth centuries, the Mongols used the double-humped Bactrian camels, which were common in the steppes of Central Asia. Economically benefiting from the meat, milk, wool, bone and dung of camels, Mongol nomads used camels as beasts of burden and draft animals. Camels played a primary role in the transportation of all kinds of materials needed in military campaigns. In terms of logistical supply, the camels' carrying or pulling power was utilized especially in the movement of heavy siege equipment and other weapon-equipment stocks over long distances. The rich spoils of great victories were also carried on the backs of camels to the Mongol center. In every period of Mongol rule, camels were given great importance and camels were accepted as tribute, tax or gift from various geographies. Camels were employed in the Yam organization of the Mongols, especially in some desert regions, and in this sense, they were also used effectively in the intelligence system. As valuable beasts of burden, camels were especially prominent for their contribution to long-distance trade. Under Mongol rule, intercontinental trade developed to an unprecedented degree. During this period, camels, the main actor in the transportation of commercial goods on the Silk Road, contributed to the interaction between East and West. In this study, the economic, military, administrative, commercial and cultural importance of camels under Mongol rule in the XIII-XIVth centuries is analyzed in a general framework.

Anahtar Kelimeler

Mongols , Camel , Bactrian Camel , Transport , Logistics , Trade

Kaynakça

• Allinge, Curt, Moğol Kanunları, çev. Coşkun Üçok, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara 1967.
• Allsen, Thomas T., “Mongolian Princes and Their Merchant Partners, 1200-1260”, Asia Major, II/2, (1989), s. 83-126.
• Altan Topçi (Moğol Tarihi), çev. Tuncer Gülensoy, Kültür Ajans Yayınları, Ankara 2008.
• Anzerli, Cihan, XVII. Yüzyıl Moğol Kroniklerinin Türk-Moğol Adetleri Yönünden Karşılaştırılması, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Ankara 2017.
• Atwood, Cristopher P., Encyclopedia of Mongolia and Mongol Empire, New York 2004.
• Barthold, V. V., Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1990.
• Bold, Bat-Ochir, “The Quentity of Livestock Owned by the Mongols in the 13th Century”, Journal of the Royal Asiatic Society, VIII/2, (1998), s. 237-246.
• Bulliet, Richard W., The Camel and the Wheel, Columbia University Press, New York 1990.
• Ch’ang Ch’un, Cengiz Han’ın Ölümsüzlük Arayışı, Taoist Simyacı Bir Keşişin Türkistan Seyahatnamesi (1221-1224), çev. Gülşah Hasgüçmen, Kronik Yayınları, İstanbul 2019.
• Chambers, James, The Devil’s Horsemen: The Mongol Invasion of Europe, Book Club Publication, London 1979.
• Chimeddorj, Ganjidmaa, 17. Yüzyıl Müverrihi Sagan Seçen’in “Had-un Ündüsün-ü Erdeni-yin Tobçi” (Hanların Menşei Hakkında Hazinelerinin Tarihi) IV. Bölüm Eserinin Tercümesi ve Değerlendirmesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2017.
• Cüveynî, Alaaddin Ata Melik, Tarih-i Cihan Güşa, çev. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
• Cüveynî, Alaaddin Ata Melik, Tarih-i Cihangüşa I, çev. Mürsel Öztürk, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1988.
• D’Ohsson, Abraham Constantin Mouradgea, Moğol Tarihi, haz. Ekrem Kalan, IQ Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2014.
• Delibalta, Yavuz, Selçuklularda İstihbarat, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2018.
• Deve Kitabı, ed. Emine Gürsoy Naskali-Erkan Demir, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2014.
• Doerfer, Gerhard, Türkische Und Mongolische Elemente Im Neupersischen, II, Franz Steiner Verlag Gmbh, Wiesbaden 1965.
• Ebu’l-Gazi Bahadır Han, Şecere-i Türk: Türk’ün Soyağacı, çev. Arif Acaloğlu, Selenge Yayınları, İstanbul 2020.
• el-Cûzcânî, Minhâc-ı Sirâc, Tabakât-ı Nâsırî (Moğol İstilasına Dair Kayıtlar), çev. Mustafa Uyar, Ötüken Yayınları, İstanbul 2016.
• el-Ömerî, Şihabeddin b. Fazlullah, Mesâliku’l Ebsâr, Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım, Selenge Yayınları, İstanbul 2014.
• Erdenebileg, U., B. Luvsan and Ch. Tsogttuya, Review of Mongol Camel Studies, trans. Erdenebileg U., Otgongerel Kh, ed. Brian S. Fisher, Anna M. Fisher, Dalanzadgad 2009.
• Frank, Irene M., David M. Brownstone, The Silk Road: A History, Facts on File Publication, New York 1986.
• Grousset, Rene, Bozkır İmparatorluğu, çev. M. Reşat Uzmen, Ötüken Yayınları, İstanbul 2006. Irwin, Robert, Camel, Reaktion Books, London 2010.
• İbn Battûta Tancî, Ebû Abdullah Muhammed, İbn Battûta Seyahatnâmesi, çev. A. S. Aykut, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2019.
• İbn Bibi, el-Evâmirü’l-Alâ’iyye fi’l-Umûri’l-Alâ’iyye Selçuknâme, çev. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2020.