An Unknown Decree from the Seljuk-Ilkhanid Period

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 1, 289 - 326, 16.06.2025

Osman Özgüdenli

https://doi.org/10.16985/mtad.1662411

Öz

Only a limited number of documents from the medieval Turkish-Islamic states have survived to the present day. In this study, a Persian decree (mithāl) from the Seljuk-Ilkhanid period will be introduced, published, translated and evaluated for the first time. The decree was written in 687/1288 and is the only original decree known to have survived from the Anatolian Seljuks. Today it is kept in the Presidency Ottoman Archive (Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi) in Istanbul. The decree was written in dīwānī script on 10 Rajab 687 (10 August 1288). The upper part of the decree is missing and only the last twenty-four lines have survived. The decree is sealed with an 8.3 x 8.7 cm al-tamgha (red seal). This shows that the decrees issued in the Anatolian Seljuk State during Mongolian rule were sealed with the al-tamgha, which is understood to have been given by the Ilkhanid rulers. It also reveals that the diplomatic traditions of the Anatolian Seljuk State have some common points with the diplomatic traditions of the Ilkhanate. The decree also shows that the diplomatic traditions of the Anatolian Seljuks, with its own characteristics, are actually the continuation of the Great Seljuk Empire’s diplomatic traditions. The use of Turkish titles and nicknames that reflect the traces of the old Turkish state traditions in the decree also reveal the traces of the Seljuk state organization and diplomacy. In addition, this decree gives hope that further original documents from the Anatolian Seljuk-Ilkhanid period can be added to the official documents we have.

Anahtar Kelimeler

Anatolian Seljuks , Ilkhanate , Al-Tamgha , Decree (Mithāl) , Seljuk Diplomatics , Vizier Fahr al-Dīn Sāhib Ata , Amīr Qalāghāy

Selçuklu-İlhanlı Devrine Ait Bilinmeyen Bir Ferman

Öz

Ortaçağ Türk-İslȃm devletlerine ait ancak sınırlı sayıdaki belge zamanın yok edici tahribatından kurtularak günümüze ulaşma imkȃnı bulabilmiştir. Bu çalışmada da ilk defa tanıtılarak, neşir, tercüme ve değerlendirmesi yapılacak olan Selçuklu-İlhanlı devrine ait Farsça bir ferman (misȃl) da bu cümledendir. 687/1288 yılında kaleme alınan ve bugün Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi’nde muhafaza edilmekte olan bu belge, Selçuklu dîvȃnından çıkan ve günümüze ulaşan yegȃne orijinal ferman durumundadır. 10 Receb 687/10 Ağustos 1288 tarihinde kaleme alınan ferman, dîvȃnî yazı ile yazılmıştır. Üst kısmı eksik olan fermanın ancak son yirmi dört satırı günümüze ulaşmıştır. Ferman 8,3 x 8,7 cm ebadında bir al-tamga ile mühürlenmiştir. Bu durum İlhanlı hȃkimiyeti döneminde, Türkiye Selçuklu Devleti’nde yayınlanan fermanların İlhanlı hükümdarları tarafından verildiği anlaşılan al-tamga ile mühürlendiğini göstermektedir. Yine Türkiye Selçuklu Devleti diplomatik geleneklerinin, İlhanlı diplomatik gelenekleri ile bazı ortak noktalara sahip olduğunu da ortaya koymaktadır. Bununla birlikte ferman, kendine özgü karakteristik özellikleri bulunan Türkiye Selçuklu Devleti diplomatik geleneklerinin gerçekte Büyük Selçuklu diplomatik geleneklerinin devamı niteliğinde olduğunu da göstermektedir. Yine fermanda eski Türk devlet gelenekleri yansıtan Türkçe ünvan ve lakapların kullanılması, Türk kültürünün Selçuklu devlet teşkilȃtı ve diplomatikasındaki izlerini ortaya koymaktadır. Aynı zamanda bu ferman, Selçuklu-İlhanlı devrine ait orijinal belgelerin sayısının artabileceği göstermekte ve elimizde bulunan resmî vesikalara yenilerinin eklenebileceğine dair umutlarımızı taze tutmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Selçuklu Devleti , İlhanlılar , Al-Tamga , Ferman (Misȃl) , Selçuklu Diplomatikası , Vezîr Fahru’d-dîn Sȃhib Ata , Emîr Kalȃgȃy

Kaynakça

• Adak, Mutlu, X-XVI. Yüzyıllar Arasında Bayburt’un Tarihî Coğrafyası, Ankara 2016.
• ‘Alâ’u’d-dîn Âzerî, “Revâbit-i İlhânân-i Mogûl bâ-derbâr-i Vâtikân”, Berresîhâ-yi Târîhî, IV/4, Tahran 1348/1968 s. 275-288; V/2, Tahran 1949/1970, s. 59-90.
• Abdülazîz ed-Dûrî, “Emîr”, DİA, XI, (1995), s. 121-123.
• Abo’l-ʻAla Soudavar, “Farmân of the Il-Khan Gaykhatu”, Art of the Persian Courts, New York 1992, s. 34-35, 52-53; Farsça terc. Muhsin Ca‘ferî-mezheb, “Nehostîn Fermân-i Fârsî-yi İlhânân”, Mîrâs-i Câvîdân, VIII/29, Tahran 1379/2000, s. 33-36; Türkçe terc. Osman G. Özgüdenli, “İlk Farsça İlhanlı Fermânı”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 6, (2002), s. 181-190.
• Agacanov, S. G., Oğuzlar, Türkçe terc. Ekber N. Necef - Ahmet Annaberdiyev, İstanbul 2002.
• Aksarâyî, Musâmeretu’l-ahbâr ve musâyeretu’l-ahyâr, neşr. Osman Turan, Ankara 1944; Türkçe terc. Mürsel Öztürk, Müsâmeretu’l-ahbâr, Ankara 2000.
• Alptekin, Coşkun, The Reign of Zangi (521-541/1127-1146), Erzurum 1978.
• Alptekin, Coşkun, “Ata”, DİA, IV, (1991), s. 32-33.
• Alptekin, Coşkun, “Atabeg”, DİA, IV, (1991), s. 38-40.
• Anonim, Codex Cumanicus, haz. Mustafa Argunşah - Galip Güner, İstanbul 2015.
• Anonim, el Muhtârât min er-resâ’il, neşr. Gulâm-Rizâ Tâhir - İrec Afşâr, Tahran 1378/1999.
• Anonim, Târîh-i Âl-i Selçûk der-Anâtolî, neşr. Nâdire Celâlî, Tahran 1377/1999.
• Anonim, “Tekârîru’l-menâsib”, neşr. Osman Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar. Metin Tercüme ve Araştırmalar, Ankara 1988, (metin), s. 1-83.
• Babinger, Franz [-C. E. Bosworth], “Tawkīʻ”, EI2, X, s. 392-393.
• Bayram, Sadi - Ahmet Hamdi Karabacak, “Sahib Ata Fahrü’d-dîn Alî’nin Konya, İmaret ve Sivas Gökmedrese Vakfiyeleri”, Vakıflar Dergisi, 13, (1981), s. 21-69.
• Bosworth, C. E., “Amīr”, EIr., I, (1989), s. 956-958.
• Busse, Heribert, Untersuchungen zum islamischen Kanzleiwesen. An Hand Turkmenischer und Safawidischer Urkunden, Kairo 1959.
• Busse, Heribert, “Persische Diplomatik im Überblick: Ergebnisse und Probleme”, Der Islam, 37, (1961), s. 202-245.
• Cahen, Claude, Osmanlılardan Önce Anadolu, Türkçe terc. Erol Üyepazarcı, İstanbul 2012.
• Clauson, Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford 1972.
• Cleaves, Francis Woodman “The Mongolian Documents in the Musée de Téhéran”, Harvard Journal Asiatic Studies, XVI, (1953), s. 1-107.
• Doerfer, Gerhard, Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, I-IV, Wiesbaden 1963-1975.
• Donuk, Abdülkadir, Eski Türk Devletlerinde İdarî-Askerî Unvan ve Terimler, İstanbul 1988.
• Ebû Hayyân, Kitâbu’l-idrȃk li-lisâni’l-Etrâk, neşr. Ahmet Caferoğlu, İstanbul 1931.
• Eldem, Halil Ethem, Kayseri Şehri, haz. Kemal Göde, Kayseri 2011.