The Place of Humanity in the Universe According to Imaduddin Nesimi

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 2, 527 - 550, 15.12.2025

Murat Aslan

https://doi.org/10.16985/mtad.1662467

Öz

Among the classical Turkish poets of the 14th-15th centuries, Imaduddin Nesimi stands out for being a Hurufi. The importance Hurufism gave to Hz. Adam and therefore to man is also reflected in Imaduddin Nesimi’s poems. Thus, Imaduddin Nesimi wrote many remarkable poems about man, some of which may be misunderstood. Based on these poems, some researchers such as Mustafa Unver and Ali Alparslan have accused Nesimi of deifying man. Some researchers such as Hamid Arasli and Huseyin Memmedzade have accepted Imaduddin Nesimi as a humanist due to his poems that mention the sublime position of man. It is seen that both of the aforementioned tendencies stem from not evaluating Nesimi’s Divan as a whole. This study attempts to understand where Imaduddin Nesimi places man in the universe hierarchically. It has been investigated on what basis this position is based and under what conditions it is valid. The basic hypothesis of the study is as follows: Man is hierarchically below God and above all created beings, but his staying in this position is only possible by having the Hurufism belief; moreover, man's exalted position is not due to his intrinsic value, but because he is the place of God's manifestation. This hypothesis has been tried to be proven by using texts on Hurufism and Imaduddin Nesimi's Turkish Divan. In addition, the two tendencies mentioned have been criticized within the framework of the results reached, and it has been emphasized why these ideas are wrong. As a result, it has been understood that in order to understand Imaduddin Nesimi correctly, his Divan should be evaluated as a whole and in the context of the belief-thought principles of Hurufism.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish literature , Imaduddin Nesimi , Hurufism , humanism

Proje Numarası

SDK-2022-9850

İmâdüddîn Nesîmî'ye Göre İnsanın Evrendeki Konumu

Öz

14-15. asır klasik Türk şairlerinden İmâdüddîn Nesîmî Hurufi olmasıyla ön plandadır. Hurufiliğin Hz. Âdem’e ve dolayısıyla insana verdiği önem İmâdüddîn Nesîmî’nin şiirlerine de yansımıştır. Böylece İmâdüddîn Nesîmî insana dair dikkat çekici ve bazıları yanlış anlaşılabilecek pek çok şiir yazmıştır. Bu şiirlerden hareket eden Mustafa Ünver ve Ali Alparslan gibi bazı araştırmacılar Nesîmî’yi insanı Tanrılaştırmakla suçlamışlardır. Hamid Araslı ve Hüseyin Memmedzade gibi bazı araştırmacılar ise, insanın yüce konumundan bahseden şiirleri sebebiyle İmâdüddîn Nesîmî’yi hümanist olarak kabul etmişlerdir. Bahsi geçen iki eğilimin de Nesîmî Divanı’nı bir bütün olarak değerlendirmemekten kaynaklandığı görülmektedir. Bu çalışmada İmâdüddîn Nesîmî’nin insanı evrende hiyerarşik olarak nereye koyduğu anlaşılmaya çalışılmıştır. Bu konumun ise hangi temellere dayandığı ve hangi şartlar altında geçerli olduğu araştırılmıştır. Çalışmanın temel hipotezi şudur: İnsan hiyerarşik olarak Allah’ın altındadır ve tüm yaratılmış varlıkların üzerindedir ama onun bu konumda kalması yalnızca Hurufilik inancına sahip olmasıyla mümkündür; ayrıca insanın yüce konumu onun öz değerinden dolayı değil, Allah’ın tecelli mahalli olması sebebiyledir. Bu hipotez Hurufiliğe dair metinlerden ve İmâdüddîn Nesîmî’nin Türkçe Divan’ından hareketle delillendirilmeye çalışılmıştır. Ayrıca bahsi geçen iki eğilim, ulaşılan sonuçlar çerçevesinde eleştirilmiş ve bu düşüncelerin niçin yanlış oldukları üzerinde durulmuştur. Sonuç olarak İmâdüddîn Nesîmî’nin doğru anlaşılması için Divan’ının bir bütün olarak ve Hurufiliğin inanç-düşünce esasları bağlamında değerlendirilmesi gerektiği anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk edebiyatı , İmâdüddîn Nesîmî , Hurufilik , hümanizm , insan

Destekleyen Kurum

Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi

Proje Numarası

SDK-2022-9850

Teşekkür

Doktora çalışmamda ve dolayısıyla bu makalede emeği geçen danışman hocam Prof. Dr. Recep DEMİR'e teşekkür ederim.

Kaynakça

• Akkaya, M. Şükrü, “Humanizm’in Çıkışı ve Yayılışı”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, V/2, (1947), s. 199-222.
• Aksu, Hüsamettin, “Fazlullah-ı Hurûfî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XII, (1995), s. 277- 279.
• Aksu, Hüsamettin, “Hurûfîlik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XVIII, (1998), s. 408-412.
• Akpınar, Yavuz, Azerî Edebiyatı Araştırmaları, Dergâh Yayınları, İstanbul 1994.
• Aliyeva, Tamilla, “Sufi-Hürufi Şairler: Celâleddin Rumi Mevlâne ve Seyit İmadeddin Nesimi”, İkinci Uluslararası Mevlânâ, Mesnevî ve Mevlevîhâneler Sempozyumu Bildirileri, ed. Ünal Şenel, T.C. Celal Bayar Üniversitesi Manisa Yöresi Türk Tarih ve Kültürünü Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, Manisa 2010, s. 9-15.
• Alparslan, Ali, Câvidânnâme’nin Nesîmî’ye Tesiri, İstanbul 1967.
• Âmiloğlu, Arşnâme Tercümesi, 1. bs., haz. Fatih Usluer, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul 2014.
• Araslı, Hamid, İmadeddin Nesimi Seçilmiş Eserleri, Lider Neşriyat, Bakü 2004.
• Aslan, Murat, Nesîmî’nin Türkçe Divan’ının Tahlili, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van 2023.
• Ayan, Hüseyin, Nesîmî, Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Türkçe Dianının Tenkitli Metni, 3. bs., Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2020.
• Ballı, Hasan Hüseyin, Fazlullah-ı Hurûfî ve Hurûfîlik, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2010.
• Ballı, Hasan Hüseyin, “Çağdaş Hurufilik ya da Şifrecilik Adlı Tebliğin Müzakeresi”, Gnostik Akımlar ve Okültizm (XVII. Kelam Anabilim Dalları Koordinasyon Toplantısı), ed. Hulusi Arslan ve Mustafa Bozkurt, İnönü Üniversitesi Yayınları, Malatya 2012, s. 381-383.
• Bashir, Shahzad, Fazlullah Esterâbâdî ve Hurufilik, çev. Ahmet Tunç Şen, Kitap Yayınevi, İstanbul 2013. Boz, Erdoğan, Yunus Emre Divan, Yunus Emre Enstitüsü Yayınları, Ankara 2021.
• Eco, Umberto, Riccardo Fedriga, Felsefe Tarihi 3, çev. Leyla Tonguç Basmacı, Alfa Yayınları, İstanbul 2021.
• Fazlullah Esterabadi, Câvidân-nâme, Dürr-i Yetîm İsimli Tercümesi, 1. bs., çev. Derviş Murazâ, haz. Fatih Usluer, Kabalcı Yayıncılık, İstanbul 2012.
• Foucault, Michel, Felsefe Sahnesi – Seçme Yazılar 5, çev. Işık Ergüden, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2004.
• Gazali, El-Munkızu min-ad-Dalâl, çev. Hilmi Güngör, Maarif Basımevi, Ankara 1960.
• Gölpınarlı, Abdülbaki, 100 Soruda Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatler, Gerçek Yayınevi, İstanbul 1969.
• Gölpınarlı, Abdülbaki, Hurûfîlik Metinleri Kataloğu, 2. bs., Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1989.
• Harris, Kenneth, Alfred Jules Ayer, James Hemming, M. B. Simms, David Pollock, Wendy Kaplan, Lord Willis, Lord Francis Williams, Hümanizma Üstüne Konuşmalar, çev. Vedat Günyol, Çan Yayınları, İstanbul 1972.
• Heidegger, Martin, Hümanizm Üzerine, çev. Yusuf Örnek, Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
• Kahraman, Bahattin, Hurûfî Şâir Arşî Dîvânı, 1. bs., Palet Yayınları, Konya 2023.
• Karaman, Hayrettin, Mustafa Çağrıcı, İbrahim Kâfi Dönmez, Sadreddin Gümüş, Kur’an Yolu, Türkçe Meâl ve Tefsir, I, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2020.
• Karaman, Hayrettin, Mustafa Çağrıcı, İbrahim Kâfi Dönmez, Sadreddin Gümüş, Kur’an Yolu, Türkçe Meâl ve Tefsir, III, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2020.
• Karaman, Hayrettin, Mustafa Çağrıcı, İbrahim Kâfi Dönmez, Sadreddin Gümüş, Kur’an Yolu, Türkçe Meâl ve Tefsir, IV, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2020.
• Kazımov, İsmayıl, Çobanova, Hüsniyye, “Nesimi Şeirlerinde Etnos Adlarının İşlenme Tezyili”, Nesîmî Kitabı, ed. Alim Yıldız ve Yusuf Yıldırım, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, Sivas 2019, s. 229-239.
• Kuluzade, Zümrüd, “Filosof ve Şair İmadeddin Nesimi Dünya Felsefi Poeziyasının Parlak Nümayendesi Kimi”, Şark Felsefesi Problemleri, 22, Bakü 2018, s. 5-53.
• Mehemmedzade, Hüseyin, “Nesimi’nin Hayatı ve Farsça Divanı”, çev. Turgut Karabey, Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 9, (1998), s. 135-147.
• Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, ed. Zafer Erginli, Kalem Yayınevi, İstanbul 2006.
• Seyyid Nesîmî, Hakikatlere Giriş (Mukaddimetü’l-Hakâyık), 2. bs., haz. Fatih Usluer, Revak Kitabevi, İstanbul 2017.
• Uludağ, Süleyman, “Şathiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXXVIII, (2010), s. 370-371.
• Uludağ, Süleyman, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, 2. bs., Kabalcı Yayıncılık, İstanbul 2016.
• Usluer, Fatih, Hurufilik, 1. bs., Kabalcı Yayıncılık, İstanbul 2009.
• Usluer, Fatih, “Hurûfîlikte On İki İmam”, Turkish Studies, V/1, (2010), s. 1361-1389.
• Ünver, Mustafa, Hurufilik ve Kur’an, Nesîmî Örneği, Fecr Yayınevi, Ankara 2003.
• Vîrânî Abdal, Fakrnâme, 1. bs., haz. Fatih Usluer, Revak Kitabevi, İstanbul 2015.