Mekteb-i Tıbbiye’deki Türklük Mücadelesinde Vesayet ve Dil Tartışmaları

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 2, 838 - 865, 15.12.2025

Berkay Koçak

https://doi.org/10.16985/mtad.1685022

Öz

Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane, ordu için modern tıp bilgisine sahip cerrah ve hekim yetiştirmek amacıyla kurulan ve Avrupai bir eğitim sunan Osmanlı İmparatorluğu’ndaki öncü kurumlardan biriydi. Evvela “Nizam-ı Cedid” hareketi kapsamında Osmanlı Donanmasına cerrah ve hekim yetiştirmek için 1806 yılında “Tersane-i Âmire Tabiphânesi” kuruldu fakat ömrü çok uzun sürmedi. 1827’de kurulan “Tıphâne-i Âmire ve Cerrahhâne-i Ma’mure” ise Avrupa ile eşdeğer bir tıp eğitimi için yeterli görülmedi. Bu sebeple yeniden yapılandırılan bu okul “Mekteb-i Adliye-i Şâhâne der Asitâne-i Aliyye” ismiyle 1839’da eğitime başladı. İzleyen yıllarda “Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane” ismi kullanıldı. Eğitim programı da Sultan II. Mahmud’un okula muallim olarak atadığı Dr. Karl Ambros Bernard tarafından Avusturya Josephinum Askeri TıpCerrahi Akademisi programı esas alınarak yeniden düzenlendi. Eğitim dili ise Fransızca olarak belirlendi. Batı medeniyetini yakalamak hedefiyle kurulmuş bir Türk tıp okulu olan Mekteb-i Tıbbiye’den sadece hekim değil pek çok aydın ve siyasetçi de yetişti. Ülkenin yönetici seçkinlerini de yetiştirmekte olan bir kurumda programının yabancı eğitimciler tarafından yapılması ve eğitim dilinin Fransızca olması bir süre sonra yabancı-gayrimüslim hocalar ile Türk-Müslüman hocalar arasında vesayet problemi ortaya çıkardı. Aynı zamanda Fransızca eğitim okulun mezun sayısının yetersizliğine de sebep olarak görülüyordu. Bu durum Mekteb-i Tıbbiye’de Türkçe eğitime geçilmesi meselesini gündeme getirdi. Bu konu okulun hocaların arasında ciddi tartışma konusu oldu ve karşılıklı yayınlar yapıldı. Mesele Tıbbiye’de Türkçe eğitime geçilmesiyle nihayete ermiş olsa da yaşanan bu tartışmalar, Osmanlı ile Batı arasındaki bilim ve kültür üzerinden devam eden siyasal ilişkilere dair bize bazı ipuçları vermektedir. Bu çalışma, dönemin gazetelerinde, yayınlarında ve hatıratlarda belgelenen bu tartışmaları inceleyip değerlendirmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tıbbiye , Hekim , Türkçe , Eğitim , Vesayet

Tutelage and Language Discussions in the Struggle for Turkishness in “Mekteb-i Tibbiye”

Öz

The Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane (Imperial Medical School) was a pioneering institution in the Ottoman Empire, established to train surgeons and physicians with modern medical knowledge for the army, offering European-style education. Initially, as part of the ‘Nizam-ı Cedid’ movement, the “Tersane-i Âmire Tabiphânesi” was established in 1806 to train surgeons and physicians for the Ottoman Navy, but it did not last long. The “Tıphâne-i Âmire” (Imperial Medical School) and “Cerrahhâne-i Ma’mure” (Imperial School of Surgery), established in 1827, were not considered sufficient for providing medical education equivalent to that in Europe. For this reason, the school was restructured and began teaching in 1839 under the name ‘Mekteb-i Adliye-i Şâhâne der Asitâne-i Aliyye’ (Imperial School of Medicine in the Highest Court). In the following years, the name ‘Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’ was used. The curriculum was also reorganised by Dr Karl Ambros Bernard, appointed as a teacher to the school by Sultan Mahmud II, based on the programme of the Austrian Josephinian Military Academy of Surgery. The language of instruction was determined to be French. The Mekteb-i Tıbbiye, a Turkish medical school established with the aim of attaining the standards of Western civilisation, trained not only physicians but also many intellectuals and politicians. In an institution that was also responsible for training the country’s governing elite, the fact that the curriculum was designed by foreign educators and that French served as the language of instruction eventually gave rise to a tutelage problem between the foreign–non-Muslim faculty and the Turkish-Muslim faculty. At the same time, French-language education was also seen as a reason for the school’s insufficient number of graduates. This situation brought the issue of switching to Turkish-language education at the Mekteb-i Tıbbiye to the fore. This topic became a subject of serious debate among the school’s professors, and publications were issued on both sides. Although the issue was resolved with the transition to Turkish-language education at the Mekteb-i Tıbbiye, these debates provide us with some clues about the political relations between the Ottoman Empire and the West, which continued through science and culture. This study examines and evaluates these debates, which are documented in the newspapers, publications, and memoirs of the period.

Anahtar Kelimeler

Medical School , Turkish , Education , Tutelage , physicians

Kaynakça

• Altıntaş, Ayten, “II. Mahmud’un Tıbbiye Nutku Düzmece miydi?”, Tarih ve Toplum, 28/163, (Temmuz 1997), s. 4-8.
• ____________, “Osmanlılarda Tıp Eğitimi (Tıphane-i Amire Dönemi)”, Osmanlı Devleti’nde Sağlık Hizmetleri Sempozyumu, Yay. Haz. Bilal Ak, Adnan Ataç, T.C. Sağlık Bakanlığı, Ankara 2000, s. 89- 115.
• Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, YKY, İstanbul 2012.
• Börekçi, Ülkü Ayşe Oğuzhan, “Bir Oryantalizm Ürünü Olarak İstanbul’un Frenk ve Levanten Mahalleleri Seyahatnamesi’nde “Doğu” ve “Batı” İmgeleri”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(2), (2010), s. 1-26.
• Çelik, Yüksel, Yeşil, Fatih, Osmanlı Modernleşmesinde Tereddüt ve Teceddüt Yılları (1768-1908), Vakıfbank Kültür Yayınevi, İstanbul 2023.
• Ergin, Osman, Türkiye Maarif Tarihi, C. 1-2, Eser Matbaası, İstanbul 1977.
• Gençer, Ali İhsan, “İstanbul Tersanesi’nde Açılan İlk Tıp Mektebi”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 31, (Mart 1977), s. 301-304.
• Sağlam, Ord. Prod. Dr. Tevfik, Nasıl Okudum, İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Atatürk’ün Yüzüncü Doğum Yılını Kutlama Yayınları, İstanbul 1981.
• Sarı, Nil, “Cemiyet-i Tıbbiyye-i Osmaniyye ve Tıp Dilinin Türkçeleşmesi Akımı”, Osmanlı İlmî ve Meslekî Cemiyetleri 1. Millî Türk Bilim Tarihi Sempozyumu 3-5 Nisan 1987, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1987, s. 121-142.
• ________, “Mekteb-i Tıbbiyye”, DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/mekteb-i-tibbiyye, Son Erişim Tarihi: 16.11.2025.
• ________, “Mekteb-i Tıbbiye (1827-1909)”, Kuruluşundan Günümüze Cerrahpaşa Tıp Fakültesi 1827-1967- 2007, ed. N. Sarı, Z. Özaydın, B. Akgün, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul 2009.
• Stambolski, Hristo, Bir Osmanlı Hekiminin Anılarıyla İmparatorluğun Zor Yılları (1858-1878), çev. Hüseyin Mevsim, Kitap Yayınevi, İstanbul 2018.
• Şânîzâde, Mehmed Atâullah Efendi, Tarih-i Şânîzade, C. I, Trabzonlu Bakırcıbaşı Mehmed Efendizâde Süleymân Efendi Matbaası, İstanbul 1284.
• Tahsin, Binbaşı Elhaç Rıza, Tıp Fakültesi Tarihçesi (Mir’ât-ı Mekteb-i Tıbbiye), C. I-II, Eklemelerle yay. haz. Prof. Dr. Aykut Kazancıgil, Özel Yayınlar, İstanbul 1991.
• Temo, İbrahim, İttihât ve Terakki Anılarım (Atatürk’ü N’için Severim?), Alfa Arşiv, İstanbul 2013.
• Topuzlu, Operatör Prof. Dr. Cemil (Paşa), İstibdat-Meşrutiyet-Cumhuriyet Devirlerinde 80 Yıllık Hatıralarım, Topuzlu Yayınları, İstanbul 2002.
• Ülman, Yeşim Işıl, Galatasaray Tıbbiyesi (Tıbbiye’de Modernleşmenin Başlangıcı), İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2017.
• Yazıcı, Nevin, Osmanlılık Fikri ve Genç Osmanlılar Cemiyeti, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınevi, Ankara 2002.
• Yıldırım, Nuran, İstanbul’un Sağlık Tarihi (Sağlık Teşkilatı-Salgınlar Bulaşıcı Hastalıklar ve Mücadele- Koruyucu Sağlık Kurumları-Hastaneler-Tıp Eğitimi), Avrupa Kültür Başkenti Ajansı İstanbul Üniversitesi Projesi No: 555-10, İstanbul 2010.