1913 Tarihli Bir Ankete Göre Kayseri Vakıf Kütüphaneleri (Mehmed Paşa, Hacı Halil Efendi ve Raşid Efendi Kütüphaneleri)

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 2, 987 - 1015, 15.12.2025

Ekrem Tak

https://doi.org/10.16985/mtad.1786098

Öz

Bu makalede, İSAM Arşivi Turgut Kut Koleksiyonu’nda yer alan 1913 tarihli özgün bir anket defteri esas alınarak, Kayseri’de kurulmuş olan üç önemli vakıf kütüphanesinin kurumsal yapısı, işleyişi ve personel organizasyonu analiz edilmiştir. Maarif Nezareti tarafından taşradaki vakıf kütüphanelerinin durumu hakkında bilgi edinmek amacıyla düzenlenen bu anket, söz konusu kurumların vakfiye şartlarına uygun bir şekilde işletilip işletilmediğini tespit etmek açısından tarihî bir kaynak özelliği taşımaktadır. Çalışmada, Matbah-ı Âmire Emini Hacı Halil Efendi, Sadr-ı Esbak Mehmed Paşa ve Reisülküttab Mehmed Raşid Efendi kütüphanelerine yöneltilen sorular ve verilen cevaplar ışığında bu kurumların fizikî yapıları, koleksiyon büyüklükleri, kitapların fiziki durumu, fihristlerin var olup olmadığı, personel yapıları, görevlilerin maaşları, görev süreleri ve diğer bürokratik işleyişleri detaylı biçimde ele alınmıştır. Özellikle hâfız-ı kütüblerin sayısı, görev saatleri ve tayin süreçleri, taşra kütüphanelerinde idari düzenin gelişmişliğini göstermesi açısından dikkat çekicidir. Ayrıca, her vakfın kurucusunun biyografisi üzerinden kurumların kuruluş amaçları da analiz edilerek vakıf sisteminin Osmanlı entelektüel hayatındaki yeri ve önemi vurgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı , Vakıf , Kütüphane , Hâfız-ı Kütüb , Kayseri

The Waqf Libraries of Kayseri According to a 1913 Survey (The Mehmed Pasha, Haci Halil Efendi, and Rashid Efendi Libraries)

Öz

In this article, based on a unique questionnaire dated 1913 found in the Turgut Kut Collection of the ISAM Archive, the institutional structure, operational dynamics, and personnel organization of three significant foundation libraries established in Kayseri are analyzed. The questionnaire, prepared by the Ministry of Education to gather information on the condition of provincial foundation libraries, serves as a historical source to determine whether these institutions were operating in accordance with the conditions outlined in their respective waqf charters. Within the scope of the study, the questions directed to the libraries of Matbah-ı Âmire Emini Hacı Halil Efendi, Sadr-ı Esbak Mehmed Pasha, and Reisülküttab Mehmed Raşid Efendi, along with the responses provided by institutional staff, are evaluated in detail. The analysis covers the physical structures of these libraries, the size and condition of their collections, the existence of catalogues, the organization of staff, salaries, terms of service, and other bureaucratic functions. Notably, the number of hâfız-ı kütüb (chief librarians), their working hours, and appointment procedures are highlighted as indicators of administrative sophistication in provincial libraries. Furthermore, the biographies of the founders are examined to contextualize the foundational purposes of these institutions, emphasizing the role and significance of the waqf system in the intellectual life of the Ottoman Empire.

Anahtar Kelimeler

Ottoman , Waqf , Library , Hâfız-ı Kütüb , Kayseri

Kaynakça

• “Kayseri’de Raşit Efendi Kütüphanesi ve Bazı Eserler”, Tarihten Sesler, II/17-18 (Eylül 1944), s. 19-26.
• Aktepe, M. Münir, “Matbah Emini Hacı Halil Efendi’ye Dair Bazı Notlar”, Tarih Dergisi, XI, 5 (1960), s. 65-70.
• Alikılıç, Dündar, “Kayseri’de Kütüphane Geleneği”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 22 (2023), s. 319-325.
• Bostan, M. Hanefi, “Sadrazam Kayserili Mehmed Paşa”, III. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (06-07 Nisan 2000), Erciyes Üniversitesi, Kayseri 2000, s. 57-72.
• Cunbur, Müjgan, “Kayseri’de Raşit Efendi Kütüphanesi ve Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, VIII (1969), s. 185-198.
• Çayırdağ Mehmet, “Râşid Efendi Kütüphanesi ve Vakfiyesi”, Kayseri Ansiklopedisi, C V, Kayseri Büyükşehir Belediyesi, Kayseri 2017, s. 310-314.
• Çayırdağ, Mehmet, “Kayseri’de Kitabelerinden XV. ve XVI. Yüzyıllarda Yapıldığı Anlaşılan İlk Osmanlı Yapıları”, Vakıflar Dergisi, XIII (1981), s. 549-551.
• Çayırdağ, Mehmet, “Kayseride Vakıf Kütüphaneleri ve Matbah Emini Hacı Halil Efendi Kütüphanesi”, Vakıflar Dergisi, XX (1988), s. 265-288.
• Çetin, Nihat, “Raşit Efendi Kütüphanesinin Kuruluşuna Dair”, Kubbealtı Akademi Mecmuası, 4/2 (1975), s. 61-65.
• Erkiletlioğlu, Halit, Geniş Kayseri Tarihi, Kayseri 2006, s. 372.
• Erünsal, İsmail E., Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik, Timaş Yayınları, İstanbul 2020.
• Erünsal, İsmail E., “Râşid Efendi Kütüphanesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), (2007) XXXIV, s. 462-463.
• Işık, Ayhan, “Reisülküttâp Mehmet Raşit Efendi Kütüphanesi’ndeki Kelâm ve Akâid Eserleri”, Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi (TİAD), 9 (1), (2025), s. 449-475.
• Karaaslan, Mehmet, Raşid Efendi Kütüphanesi ve Tarihçesi, Kayseri Büyükşehir Belediyesi, Kayseri 2025.
• Karabulut, Ali Rıza, Divançe-i Raşid Efendi – Raşid Efendi Kütüphanesi Tarihçesi, Kayseri 1994.
• Parlak, Mustafa, “Kayseri’de Bir Kültür Hazinesi: Reisü’l-küttâb Mehmed Raşid Efendi Kütüphanesi”, Erciyes Dergisi, 11 (1988), s. 1-5.
• Satıoğlu, Abdullah, Kayseri Ansiklopedisi, Kültür Bakanlığı, Ankara 2002.
• Şahin, Zahide, “Raşit Efendi Kütüphanesi’ndeki (Kayseri) El Yazması Kuran-ı Kerim Miklepleri”, Uluslararası Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırma Dergisi, 10 (98), s. 2145-2154.
• h t t p : / / k a d i m a h m u d v a k f i k u t u p h a n e s i . c o m / i n d e x . p h p ? e = a b o u t & a c t i o n = s a y f a & m e n u _ adi=Vakfedilmi%C5%9F%20Kitaplar [Erişim Tarihi: 25.07.2005]