Hüseyin Baykara Divanı’nın Bilinmeyen Bir Nüshası Üzerine

Yıl 2019, , 182 - 202, 19.12.2019

Sevda Kaman

https://doi.org/10.16985/mtad.660169

Öz

Herat’ı açtığı okullarla, düzenlediği meclislerle, sanatçı ve ilim insanlarını koruyan tavrıyla önemli bir
merkez haline getiren Ebu’l-gâzi Sultân Hüseyin bin Mirzâ (H 842-911/M.1438-1506) şair hükümdarlardan
biridir. Klasik Çağatay edebiyatının şairleri arasında yer alan Sultan Hüseyin Baykara, Hüseynî mahlası ile
yazdığı lirik şiirlerini bir divanda toplatmıştır. Yapılan incelemeler neticesinde Hüseyin Baykara Divanı’nın
nüshalarını tanıtan yayınlarda adı geçmeyen yeni nüshalara tesadüf edilmiştir. Buna göre yurt içinde bir,
yurt dışında üç olmak üzere toplam dört yeni nüsha hakkında daha bilgiye ulaşılmıştır. Bu çalışmada
özellikle Hüseyin Baykara Divanı’nın daha önce hiçbir kaynakta bahsi geçmeyen Berlin nüshası üzerinde
durulacaktır. Berlin nüshası, Berlin Devlet Kütüphanesi Doğu El Yazmaları Koleksiyonu’nda Hs. Or. 10434
arşiv numarasıyla kayıtlıdır. Ketebe kaydından anlaşıldığı üzere Hüseyin Baykara’nın ölümünden 67 yıl
sonra H 10 Muharrem 978 (14 Haziran 1570)’de Hasan el Hüseynî eş-Şirâzî tarafından istinsah edilmiştir.
Nüshanın ilk ve son sayfasındaki kitap mührü (Exlibris Al. Sorlin Dorigny Péra de Constantinople
Novembre 1889), nüshanın İstanbul’dan Berlin’e götürüldüğünü göstermektedir. İnce tezhiple süslenmiş
bu nüshada 176 gazel dışında 2 tahmis, 6 rubai bulunmaktadır. Berlin nüshasında -eserin yurt içindeki
nüshalarında bulunmayan- yeni bir gazel ve iki rubai tespit edilmiş, makalede bu şiirlere yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hüseyin Baykara Divanı, Çağatay Türkçesi, Berlin Devlet Kütüphanesi

On an Unknown Copy of Husayn Bayqara’s Diwan

Öz

Ebu’l-gazi Sultan Husayn ibn al-Mirza (842-911 AH/1438-1506 AD), one of the sultan poets or royal
poets, made the city of Herat an important center thanks to the schools he built, the scientific meetings he
held, and his protective attitude towards artists and scientists. Sultan Husayn Bayqara, one of the poets of
the Classical Chagatai Literature, collected his lyrical poems, which he wrote under pen name of Huseynî,
in a diwan. Studies have revealed some new copies, which had not been mentioned in the publications
published by far to present copies of Husayn Bayqara’s Diwan. Information about six new copies in total,
one of which being in Turkey and the rest being abroad, have been obtained through those studies. This
study deals with the Berlin copy of the newly discovered copies of Husayn Bayqara’s Diwan, which
has never been mentioned so far in any source. The Berlin copy is registered under archive number Hs.
Or. 10434 in the Oriental Manuscript Collection of the Berlin State Library. As can be inferred from the
colophon, it was copied by Hasan al-Huseynî al-Shirazi on Muharram 10, 978 AH (June 14, 1570 AD)
corresponding to a time 67 years later than Husayn Bayqara’s death. The seal on the first and last pages
of the copy shows that it was transported from Istanbul to Berlin: “Exlibris Al. Sorlin Dorigny Péra de
Constantinople Novembre 1889”. This fine illuminated copy involves 2 tahmis (converting an existing
couplet into quintain) and 6 rubai (quatrain), as well as 176 ghazal (couplet). A new ghazal and two rubai
were found in the Berlin version of the work, which were not found in the domestic copies of the work, and
these new poems were included in the article.

Anahtar Kelimeler

Husayn Bayqara’s Diwan, Chagatai Turkish, Berlin State Library

Kaynakça

• Algar, Hamid - A. Alparslan, “Hüseyin Baykara”, İslâm Ansiklopedisi, C XVIII, TDV Yayınları, (1998), s. 530-532.
• Arat, Reşit Rahmeti (haz.), Baburnâme (Babur’un Hatıratı), C II, MEB Yayınları, İstanbul 1970.
• Ay, Ümran, “DENA’ya Göre İran Kütüphanelerinde Bulunan Türkçe, Türkçe-Farsça, Türkçe-Farsça- Arapça Divanların Kısa Künyesi”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 11, (2013), s. 81-126.
• Barutçu Özönder, Sema, Alī Şīr Nevāyī Muĥākemetü’l-Luġateyn, TDK Yayınları, Ankara 2011. Beveridge, H., “Hüseyin Mirza (Baykara)”, İA, C V, (1987), s. 645-646.
• Bilhan, Saffet, Orta Asya Bilgin Türk Hükümdarlar Devletinde Eğitim-Bilim-Sanat, Ankara 1988.
• Eraslan, Kemal, Hüseyn-i Baykara Divanı’ndan Seçmeler, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1999.
• _____, Alî-Şîr Nevâyî Mîzânü’l-Evzân, TDK Yayınları, Ankara 2015.
• _____, Mecâlisü’n-Nefâyis (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar), TDK Yayınları, Ankara 2015.
• Ertaylan, İ. Hikmet, Risâle-i Hüseyin Baykara, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1945.
• _____, Türk Edebiyatı Örnekleri V. Divan-ı Sultan Hüseyn Mirza Baykara “Hüseyinî”, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1946.
• Hikmet, Ali Asgar, Hüseyin Baykara, Dîvân, Bakü 1926.
• Hofman, H. F., Turkish Literature a Bio-Bibliographical Survey, Section III, Part I, Volume 1-3, Brill, Utrecht 1969.
• Əskər, Ramiz, “Kılınç ve Kalem Sultanı Huseyn Bayqara”, Sultan Hüseyn Bayqara, Divan, haz. Rafiq Babayev, MBM, Türksoy Kitabxanasi Seriyası: 9, Bakü 2011, s. 3-14.
• Köprülü, Fuat, “Çağatay Edebiyatı”, İslam Ansiklopedisi, C III, MEB Yayınları, (1945), s. 270-323.
• Levend, Agâh Sırrı, Ali Şir Nevâî, C I, TDK Yayınları, Ankara 1965.
• Oruç, Cihan, Hüseyin Baykara ve Zamanı, (Yayınlamamış Yüksek Lisans Tezi), Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kütahya 2013.
• Səfəvi, Sam Mirzə, Tuhfe-i Sami (nr. Vahid-i Destgirdi), Tahran 1935.
• Şen, Mesut, Gazi Zahirüddin Muhammed Bâbur, Bâburname Giriş-Metin (Kâbil ve Hindistan Bölümleri) Açıklamalı Dizin, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 1993.
• _____, “Tarihî Şivelerde Ek Uyumsuzluğu Var mı”, IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, C II, TDK Yayınları, Ankara 2007, s. 1695-1733.
• Ülvi, Almaz, “Sultan Hüseyn Bayqara və Azərbaycan”, Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması 26-28 Mayıs 2014, Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı (TDKB), Eskişehir 2014, s. 501-504.
• Vambery, Arminiu, History of Bokhara, Second Edition, Kraus Reprint, Nendeln 1979.
• Yıldırım, Talip, Hüseyin Baykara Dîvânı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), (Yayımlanmış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2002.
• _____, Hüseyin Baykara Dîvânı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Elik Yayınları, Uşak 2013.
• Yücel, Bilal, “Hüseyn-i Baykara Risâlesi’nin Uzak İki Nüshası”, Türklük Bilimi Araştırmaları (2), (1996), s. 69-112.