Kıyasa Muhalefet: Şairlerin Aruz Tasarruflarına Mukayeseli Bir Bakış

Yıl 2017, Cilt: 4 Sayı: 2, 387 - 416, 12.12.2017

Mesut Bayram Düzenli

Öz

Klasik Türk şiirini incelediğimizde şairlerin, Türkçeyi aruz veznine tatbikleri esnasında

yaşadıkları sıkıntılar sebebiyle kelimelerin yapısını değiştirmek gibi bazı uygulamalara/tasarruflara

başvurduklarını görüyoruz. Bu tür uygulamaların, aruz ilmi dışında, fesâhat ilmiyle de yakın ilgisi

bulunmaktadır. Zira fesâhatin şartlarından biri de “kıyâsa uygunluk”, yani şiiri oluşturan kelimelerin

yapısının dilbilgisi kurallarına uygun olmasıdır. Bu bakımdan belâgatin ilk şartı olan fesâhat açısından

şiirin değerlendirilmemesi, şiir-vezin münasebetine dair yapılacak incelemeyi muhtemelen noksan

bırakacaktır. Diğer taraftan şairlerin aruzla ilgili uygulamalarını göz önüne aldığımızda, “zihâf, imâle,

med, tahfîf, kasr, ünlü düşmesi” gibi kavramların, şiir-vezin ilişkisini değerlendirmede yeterli olmadığı

da âşikârdır.

Çalışmamızda Osmanlı belâgatinin temelini oluşturan Miftâhu’l-Ulûm ve Telhîsü’l-Miftâh adlı

meşhur kitaplardan başlayarak Anadolu sahasında belâgate dair yazılmış önemli eserleri taradık.

Böylece belâgatçilerin, şairlerin aruz tasarruflarına yönelik yaklaşımlarını ortaya koymaya çalıştık.

Ayrıca vezinle ilgili az önce saydıklarımızın dışında, Tanzimat dönemi belâgat kitaplarında

kullanılmaya başlayan pek çok kavrama daha rastladık. Bu kavramların şiir-vezin ilişkisinin

incelenmesinde göz önünde bulundurulmasının, bundan sonraki araştırmalar için son derece yararlı

olacağı kanaatindeyiz.

Anahtar Kelimeler

aruz ölçüsü, belâgat kitapları, fesâhat, kıyâsa muhâlefet, aruz tasarrufları

An Opposıtıon To Grammatıcal Rule: Poet’s Com paratıve Overwıev Of Arabıc Parasody Savıngs

Öz

When we study Classical Turkish Poetry, we see that poets may experience some difficulties while they

are trying to adapt Turkish into Arabic prosody, therefore they apply some savings like changing the structure

of words. Such kinds of applications are closely interested with both science of Fesâhat and Prosody. Because

one of the rules of Fesâhat is being compatible with grammar rules which means the structure of words

that make up poem should be correct in terms of grammar. In this regard, poems not being evaluated in

terms of Rhetoric, which is the first rule of Fesâhat, will probably cause inefficiency in the study of relation

between poem and rhythm. On the other hand, when we consider poet’s applications related with prosody,

it is obvious that some concepts like zihâf, imâle, med, tahfîf, kasr and haplology are not enough to evaluate

relation between poem and rhythm.

In our study, we scan some important works of rhetoric written in Anatolia Region, by starting from the

famous books named Miftâhu’l-Ulûm and Telhîsü’l-Miftâh which form the basis of Ottoman rhetoric. Thus,

we have tried to reveal some approaches of rhetoricians towards Arabic prosody savings. And also, apart

from rhythm’s concepts above, we encountered with many new terms which were used in rhetoric books

of Tanzimat Era. We consider that while studying poem-rhythm relation, usage of those new terms will be

extremely useful in subsequent researches.

Anahtar Kelimeler

Arabic prosody, rhetorical books, fesâhat, an opposition to grammatical rule, Arabic prosody savings

Kaynakça

• A. Cevdet Paşa, Belâgat-ı Osmâniyye, haz. Turgut Karabey - Mehmet Atalay, Akçağ, Ankara 2000.
• Abdurrahmân Fehmî, Tedrîsât-ı Edebiyye, Karabet ve Kasbar Matbaası, İstanbul 1302.
• Abdurrahmân Süreyya, Mîzânü’l-Belâga, Cerîde-i Askeriye Matbaası, İstanbul 1303.
• Abdurrahmân Süreyya, Sefîne-i Belâgat, Matbaa-i Ebuzziyâ, İstanbul 1305.
• Abdünnafi İffet, Mine’n-Nef ’î’l-Muavvel Tercemeti’t-Telhîs ve’l-Mutavvel, C I, Bosna 1289.
• Ahmed Hamdî Şirvânî, Belâgat-ı Lisân-ı Osmânî, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1293.
• Ahmed Reşîd, Nazariyât-ı Edebiyye, Ahmed İhsan ve Şürekâsı Matbaası, İstanbul 1328.
• Akdağ, Ahmet, “Abdülganî Gürânî ve Tercüme-i Dibâce-i Telhîs-i Miftâh Adlı Eseri”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 15/1, (2015), s. 321-342.
• Aksoyak, İsmâil Hakkı, “Osmanlı Şairlerinin ‘Aruz Tasarrufları’ ve Araştırmacıların Gereksiz Müdahaleleri”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 3/6, (2008), s. 59-74.
• Bilgegil, M. Kaya, Edebiyat Bilgi ve Teorileri (Belâgat), Enderun Kitabevi, İstanbul 1989. Çetin, Nihad M., “Aruz”, DİA, C 3, (1991), s. 424-437.
• Çuhadar, Mustafa, “Fesâhat”, DİA, C 12, (1995), s. 423-424.
• Dağlar, Abdülkadir, “Hacı İbrâhim Efendi’nin ‘Şerh-i Belâgat’i’ (Metin)”, Turkish Studies International Periodical For the Languages Literature and History of Turkish or Turkic, 2/4, (2007), s. 231-370.
• El-Hâc İbrâhim, Hadîkatü’l-Beyân, 1. Cüz, Mihrân Matbaası, İstanbul 1298.
• Enderunlu Fâzıl, Divan, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Demirbaş No: NEKTY 02819.
• Güngör, Şeyma, Fuzûlî’nin Hadîkatu’s-Suadâ’sı (Tanıtılması, Değerlendirilmesi ve Metnin Edisyon Kritiği), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, İstanbul 1985.
• İ. Rusûhî Ankaravî, Miftâhu’l-Belâga Misbâhu’l-Fesâha, Tasvîr-i Efkâr Matbaası, İstanbul 1284.
• İpekten, Haluk, Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Aruz, Dergâh, İstanbul 2008.
• İsmâil Hakkı, Esrâr-ı Belâgat, Cüz-i Evvel, A. Asadoryan Şirket-i Mürettibiyye Matbaası, İstanbul 1318.
• Kılıç, Atabey, Üskübî’nin Şerh-i Telhîsi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ege Üniversitesi SBE, İzmir 1991.
• Köprülü, Fuat, “Aruz”, İslâm Ansiklopedisi, C 1, (1978), s. 643-653.