Mukaddimetü’l-Edeb’de Türkçe İslami Terimler

Yıl 2017, Cilt: 4 Sayı: 2, 449 - 462, 12.12.2017

Afag Memmedova

Öz

Orta Türkçenin ilk döneminden günümüze ulaşan Türkçe yapıtların –Kutadgu Bilig, Dȋvȃnü Lugȃti’t-

Türk, Atabetü’l-Hakayık gibi önemli eserlerin– yazılması, Karahanlı döneminde Türkçenin gücünün,

zenginliğinin, sağlam edebi bir dil haline getirildiğinin göstergesidir. Sonraki dönemde Karahanlı (Hakaniye)

Türkçesinin dil özelliklerini koruyarak, Kıpçak, Oğuz ve diğer Türk boylarının dil hususiyetlerini kendinde

ihtiva eden Harezm Türkçesi oluşmuştur. Harezm bölgesinin karışık etnik yapısı, Harezm Türkçesinin dil

özellikleri ve kelime hazinesinde de kendini göstermiştir. Bu yüzden Harezm Türkçesi ile yazılan eserler –

XII-XIV. yüzyıllarda yazılan ve günümüze ulaşan Zemahşerî’nin Mukaddimetü’l-Edeb, Rabguzȋ’nin Kısasü’l-

Enbiya, İslam’ın Muʿȋnü’l-Mürȋd, Harezmȋ’nin Muhabbet-nȃme, Mahmud bin ʿAli’nin Nehcü’l-Ferȃdȋs,

Malik Bahşı’nın Mi‘rȃc-nȃme vb.– Harezm bölgesinde bulunan farklı Türk boylarının dil unsurlarını

kendinde barındırır.

Çalışmada Türk dilinin Harezm Türkçesi döneminde Zemahşerî’nin XII. yüzyılda yazdığı

Mukaddimetü’l-Edeb eseri ele alınmıştır. Sözlüğün en önemli ve mühim tarafı, onun kelime hazinesidir.

Şöyle ki Mukaddimetü’l-Edeb, Orta Türkçe döneminde Dȋvȃnü Lugȃti’t-Türk’ten sonra en zengin kelime

dağarcığına sahiptir. Eserde pek çok İslami terimin Türkçe karşılığı da verilmiştir. Bu kelimelerin bazısı;

Eski Türkçeden, eski Türk dinindeki Gök Tanrı inancından günümüze kadar kullanılmakta (örneğin,

Tan͡grı, İḏi, yalavaç, yazuḳ, yek vb.), bazısı ise yeni bir kavram karşılayan türemiş kelime şeklinde karşımıza

çıkmaktadır (tutunmak “sabır”, okuġ “dua”, orlaġucı “müezzin”, yıġaḳlu “haram” vb.). Zemahşerî’nin eserinden

tespit ettiğimiz birçok Türkçe İslami terim ve kavram sonradan yerini tamamen Farsça ve Arapça kökenli

kelimelere bırakmıştır. Türkçenin kendi yapısı içinde ortaya çıkmış bu dini sözcükler; Türk dili tarihinin,

Türk dilinin kelime dağarcığının araştırılıp incelenmesi bakımından çok önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Harezm Türkçesi, Türkçe İslami kelimeler, Mukaddimetü’l-Edeb, dini terimler

Turkıc Islamic Terms In Muqaddımat Al-Adab

Öz

The writing of important works such as Kutadgu Bilig, Dȋvȃnü Lugȃti’t-Türk and Atabetü’l Hakayik,

which were the first Turkic works reached from the Middle Turkic period is an indication that the power

of the Turkic people in the period of Kharahanli was transformed into a strong literary language. In the

following period, Khwarezm Turkic, which contains the language characteristics of Kypchak, Oghuz and

other Turkic languages, has been formed by protecting the language characteristics of Kharahanli (Hakaniye)

Turkic. The mixed ethnic structure of the Khwarezm region has also manifested itself in the structure of

Khwarezm Turkic - in its language characteristics and most common vocabulary. 12-13th century writtenAdab, Rabguz’s Kyssas al-Anbiya, Islam’s Muʿȋnü’l-Mürȋd, Khwarezmi’s Muhabbat-nȃma, Mahmut bin Ali’s

Nehcu’l- Ferȃdȋs, Malik Bakshi’s Mi’rach-nȃma, etc., are very important works for Turkic language researches

in terms of informing about the written language in the Khwarezm region.

This paper covers Turkic İslamic terms used in the work Muqaddimat al-Adab written by

Zamakhshari in the 12th century in the period of speaking Khwarezm Turkic, referring to Turkic language.

Some of these words are from Old Turkic (for example: Tan͡grı, İḏi, yalavaç, yazuḳ, yek etc.), some are new

derived words (tutunmak, okuġ, orlaġucı, yıġaḳlu etc.). The religious words formed within the structure of

Turkic language further completely replaced by the words of Persian and Arabic origin are very important

for studying lexical resource and history of Turkic languages.

Anahtar Kelimeler

Khwarezm Turkic, Turkic Islamic words, Muqaddimat al-Adab, religious terms

Kaynakça

• Arat, Reşid Rahmeti, Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig. I (Metin), Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1947.
• _______, Edib Ahmed b. Mahmud Yükneki. Atebetü’l-Hakayık, 2. bs., Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1992.
• Ata, Aysu, Nehcü’l-Ferādis. Uştmaḫlarnın͡g Açuḳ Yolı / Cennetlerin Açık Yolu, III Dizin-Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1998.
• _______, Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası, Giriş-Metin-Notlar-Dizin), 2. bs.,Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
• Bartol’d, Vasiliy, İstoriya Turetsko-Mongol’skix Narodov. Soçineniya, Tom 5, Moskva 1968.
• Baskakov, Nikolay, Vvedeniye v izuçeniye tyurskix yazıkov, İzdatel’stvo “Vısşaya şkola”, Moskva 1962.
• Borovkov, Aleksandr’, Badā’i’ al-Luġat Slovar’ Ṭāliʿ Īmānī Geratskogo k Soçineniyam Alişera Navoi, İzdatel’stvo Vostoçnoy Literaturı, Moskva 1961.
• _______, Leksika Sredneaziatskogo Tefsira XII-XIII vv, İzdatel’stvo Vostoçnoy Literaturı, Moskva 1963.
• Caferoğlu, Ahmet, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Edebiyat Fakültesi Matbaası, İstanbul 1968.
• Cin, Ali, “Karışık Dilli Eserlerden Ali’nin Yusuf ve Züleyha Hikayesi”, Turkish Studies Academic Journal, V/1, (2010), s. 199-236.
• Drevnetyurkskiy Slovar’, haz. Vladimir Nadelyayev - Dmitriy Nasilov vd., İzdatel’stvo “Nauka”, Leningrad 1969.
• Ergin, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, 20 bs., Bayrak Yayınları, İstanbul 1993.
• Fazılova, Ergaş - Mina Ziyayeva, İzıskannıy Dar Tyurkskomu Yazıku (Grammatiçeskiy Traktat XIV v. na Arabskom Yazıke). Vvedenie, Leksiko-Grammatiçeskiy Oçerk, Perevod, Glossariy, Grammatiçeskiy Ukazatel’, İzdatel’stvo “Fan”, Taşkent 1978.
• Ferruh, Ağca, “Eski Türkçe Metinlerde Anlamsal ve Fonksiyonel Açıdan idi ve ige/iye/ie Sözcükleri Üzerine”, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 2013, s. 65-79.
• Gabain, Annemarie von, Eski Türkçenin Grameri, çev. Mehmet Akalin, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988.