Geçmişin Gölgesinde Türk-İngiliz İlişkileri: Mısır’ı “Ayaklandırma” Algısı ve Türk Basını (1924-1927)

Yıl 2020, Cilt: 7 Sayı: 2, 426 - 440, 18.12.2020

Ü. Gülsüm Polat

https://doi.org/10.16985/mtad.840667

Öz

Lozan Antlaşması ile hukuki anlamda uluslararası varlığını tesis eden Türkiye Cumhuriyeti’nin bundan sonraki dış politik gündeminde Osmanlı Devleti’nin son savaşı olan I. Dünya Savaşı’ndan sonra çözümlenemeyen sorunlar bulunmaktaydı. Mısır’da ise I. Dünya Savaşı sonrası başlayan, Paris Barış Konferansı’nda temsil edilmeye yönelik taleplerin karşılanmayışına reaksiyon olarak daha da yükselen milliyetçi hareketler vardı. Bu hareketlerin en sert dışa vurumu Kahire’de İngiliz kumandan Lee Stack’ın bir suikastta önce yaralanması ve ardından ölümüyle yaşandı. Bu gelişmeleri takip eden Türk basınında bazı gazetelerde söz konusu hareketler açıktan açığa yüceltilecekti. İngiltere’nin İstanbul elçiliği haberlerin önüne geçmek için girişimde bulunduklarında yetkililer böylesi bir müdahalenin mümkün olmadığını bildireceklerdi. Bu süreçte Türk gazetelerinde Musul’daki İngiliz varlığı eleştirilmekte ve Türkiye’nin Musul üzerindeki hâkimiyeti savunulmaktaydı. Öyle ki, bu kritik evre İngiliz makamları arasında önce Mısır’daki isyanın Türk kökenli bir kışkırtma ile ilgili olup olamayacağının sorgulanmasına neden oldu. Devamında Türk basınında Takrir-i Sükun Kanunu ile birlikte İngilizlerin rahatsızlığına neden olan haberleri de yayınlayan Son Telgraf ve Tevhid-i Efkar, İstiklal, Sayha, Aydınlık, Orak Çekiç gibi gazeteler kapatıldı. Bu çalışmada Türk basınında çıkan haberlerin arka planı Türk-İngiliz kaynakları üzerinden değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Türkiye, İngiltere, Mısır, Türk basını, Takrir-i Sükûn Kanunu

The Turkish-British Relations under the Shadow of the Past: The Perception of “Sedition” in Egypt and Understanding the Turkish Press (1924-1927)

Öz

The next foreign policy agenda of the Republic of Turkey which established its international existence lawfully with the Treaty of Lausanne was the issues that remained from the First World War which was the last war of the Ottoman Empire. In Egypt, nationalist movements started after the First World War was prominent as a reaction to not being able to represent themselves in the Paris Peace Conference. The harshest manifestation of these movements was observed with the wounding of English commander Lee Stack with an assassination and then, his death. In certain newspapers of the Turkish press, these movements were glorified openly. When the English embassy in İstanbul intervened to prevent this news, the authorities reported that such intervention is not possible. In this process, the existence of English soldiers in Mosul was being criticized in the Turkish press and the authority of Turkey in Mosul was being supported. This critical period caused the questioning of whether the revolt in Egypt is caused by Turkish provocation by the English authorities. Then, Son Telgraf that caused disturbance among English authorities with their news
articles and certain other newspapers Tevhid-i Efkar, İstiklal, Sayha, Aydınlık, Orak Çekiç were shut down with the Takrir-i Sükun. In this study, the background of the news published in the Turkish press will be evaluated through Turkish-British sources.

Anahtar Kelimeler

Turkey, Britain, Egypt, Turkish press, Law on the Maintenance of Order [Takrir-i Sükun]

Kaynakça

• “500 Bin İngiliz Lirasına ve Terziyaya Rağmen Zağlul Paşa İstifaya Mecbur Oldu. İstiklalin İmhası”, Son Telgraf, 25 Teşrin-i sani 1340 [25 Kasım 1924].
• “İngiltere’nin Gözü Musul Petrollerinde”, Son Telgraf, 1 Haziran 1340 [1 Haziran 1924].
• “Kahire Cinayeti. İngilizler Mısır’da Tevkifata Başladılar”, Son Telgraf, 28 Teşrin-i sani 1340 [28 Kasım 1924].
• “Mısır Milliyetperverlerinin Reisi Fedakarı Zağlul Paşa Bayramın İlk Günü Fena Bir Suikaste Maruz Kaldı”, Son Telgraf, 17 Temmuz 1340 [17 Temmuz 1924].
• “Mısır Parlamentosu Kralın Bir Emriyle Fesh Edildi”, Son Telgraf, 25 Kanun-ı evvel 1340 [25 Aralık 1924].
• “Mısır’da İngilizler. Yeni Mısır Kabinesini İstiyorlarmış”, Son Telgraf, 10 Kanun-ı evvel 1340 [10 Aralık 1924].
• “Mısırlılarla İngilizler Karşı Karşıya Düşman. İngilizler Nazırlarının Mısırlılar Tarafından Katli Korkusuna Karşı Tedbir Alıyor ”, Son Telgraf, 10 Kanun-ı evvel 1340 [10 Aralık 1924].
• “Musul ve Cemiyet-i Akvam”, Son Telgraf, 29 Haziran 1340 [29 Haziran 1924].
• “Musul’un Bundan Fazlası Olamaz!”, Son Saat, 2 Mart 1926.
• “Reisi Cumhur Paşa Fırkaların Ta’didine Taraftar Olduğunu Bir Dostuna Söylemiştir”, Son Telgraf, 13 Teşrin-i sani 1340 [13 Kasım 1924].
• Süleyman Nazif, “Mısır’daki İngiliz Kumandanını Öldürenlere”, Son Telgraf, 25 Kanun-ı evvel 1340 [25 Aralık 1924].
• “Şarkta İngiltere”, Son Telgraf, 2 Temmuz 1340 [2 Temmuz 1924].
• “Türk’ün ve İslam’ın Azılı Düşmanı Aleyhine Mücadelemiz Yüzünden Türk Hakiminin Huzuruna Kemal-i Fahir ile Çıkacağız”, Son Telgraf, 30 Kanun-ı evvel 1340 [30 Aralık 1924].
• “Yeni Mısır Hükümeti Süveyş’i İngiltere’ye Bırakmak Niyetinde”, Son Telgraf, 11 Kanun-ı evvel 1340 [11 Aralık 1924].
• Alkan, A. Turan, İstiklal Mahkemeleri, Alternatif Üniversite, İstanbul 1992.
• Atatürk, Mustafa Kemal, Nutuk, 2. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2014.
• Aybars, Ergün, İstiklal Mahkemesi, Bilgi Yayınları, İstanbul 1975.
• Badrawi, Malak, Violence in Egypt 1910-1925. Secret Societies, Pilots and Assassinations, Curzon Press, London 2002.
• Barr, James, Kırmızı Çizgi. Paylaşılamayan Toprakların Yakın Tarihi, çev. Ekin Can Göksoy, Pegasus Yayınları, İstanbul 2016.
• Deeb, Marius, Party Politics in Egypt: the Wafd&its Rivals 1919-39, Ithaca Press, London 1976.
• Demirel, Ahmet, I. Meclis’te Muhalefet. İkinci Grup, İletişim Yayınları, İstanbul 2015.
• Demirel, Yurdal, “Şark İstiklâl Mahkemesinde Görülen Bir Dava: ‘Gazeteciler Davası’”, İstiklâl Mahkemeleri Sempozyumu Bildirileri, ATAM Yayınları, Ankara 2015, s. 299-343.
• Duman, Hasan, Osmanlı-Türk Süreli Yayınları ve Gazeteleri 1828-1928, C II, Enformasyon ve Dökümantasyon Hizmetleri Vakfı, Ankara 2000.
• el-Emin, Mohammed Nuri, “Britain, The 1924 Sudanese Uprising, and the Impact of Egypt on the Sudan”, The International Journal of African Historical Studies, 19/2, (1986), s. 235-260.
• Eroğlu, Ferhat, Yunus Nadi – Hayatı ve Eserleri (1879-1924), (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2016.
• Enginün, İnci, “Adıvar, Halide Edip”, DİA, I, (1988), s. 376-377.
• Eşref Edib, İstiklâl Mahkemelerinde – Sebilürreşad’ın Romanı –, haz. Fahrettin Gün, Beyan Yayınları, İstanbul 2005.
• Georgeon, François, “Kemalist Dönemde Türkiye’de Fransızca Yayın Yapan Basına Toplu Bir Bakış (1919- 1938)”, çev. Niyazi Öktem, ATAM Dergisi, IV/17, (1990), s. 321-335.
• Goldschmitdt, Arthur, Modern Egypt, The Formation of a National State, Hutchinson Press, London, Melbourne, Auckland, Johannesburg 1988.
• Göküş, Şeref, “Ahmet Ağaoğlu: Hayatı, Eserleri ve Din Eğitim-Öğretimi Görüşleri”, Toplum Bilimleri Dergisi, 7/13, (2013), s. 193-210.
• Güneş, İhsan, I. TBMM Düşünce Yapısı 1920-1923, 3. Baskı, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2009.
• Gür, Mehmet, “Süleyman Nazif ”, DİA, XXXVIII, (2010), s. 92-94.
• Kabacalı, Alpay, Başlangıçtan Günümüze Türkiye’de Basın Sansürü, Gazeteciler Cemiyeti Yayını, İstanbul 1990.
• Kaymaz, İhsan Şerif, Musul Sorunu. Emperyalizm ve Kürtler, Kaynak Yayınları, İstanbul 2014.
• Kılıç, Ali, İstiklal Mahkemesi Hatıraları, Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık, [y.y.] 1997.
• Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, çev. Metin Kıratlı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1998.
• Müezzinoğlu, Ersin, “Mahkeme Tutanaklarına Göre İzmir Suikastı ve Ahmet Şükrü Bey”, IASSS, II, 2015, s. 155-176.
• Yunus Nadi, Ankara’nın İlk Günleri, Sel Yayınları, İstanbul 1955.
• _____, Kurtuluş Savaşı Anıları, Çağdaş Yayınları, İstanbul 1978.
• Türk Dış Politikası, C I, ed. Baskın Oran, İletişim Yayınları, İstanbul 2012.
• Pamuk, Şevket, Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2014.
• Polat, Ü. Gülsüm, “Milli Mücadele Sürecinde Mısır ile Kurulan Bağ ve “Kemalist Propaganda Algısı””,Akademik Ortadoğu, 15, (2013), s. 51-70.
• _____, İngiltere ve Osmanlı Devleti Ekseninde I. Dünya Savaşı Yıllarında Mısır, ATAM Yayınları, Ankara 2015.
• _____, Türk-Arap İlişkileri. Eski Eyaletler Yeni Komşulara Dönüşürken, Kronik Kitap, İstanbul 2019.
• Reid, Donald M., “Political Assassination in Egypt, 1910-1954”, The International Journal of African Historical Studies, 15/4, (1982), s. 627-628.
• Sakal, Fahri, Ağaoğlu Ahmed Bey, TTK Yayınları, Ankara 1999.
• Shissler, A. Holly, İki İmparatorluk Arasında Ahmet Ağaoğlu ve Yeni Türkiye, çev. Ulaş Belge Taciser, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2005.
• Sonyel, Salahi, Gizli Belgelerle Lozan Konferansı’nın Perde Arkası, 2. Baskı, TTK Yayınları, Ankara 2014.
• TBMM Gizli Celse Zabıtları, C 3, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara 1985.
• Tunçay, Mete, “Siyasal Tarih (1908-1923)”, Türkiye Tarihi, C IV, yay. haz. Sina Akşin, Cem Yayınları, İstanbul 1997.
• _____, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek-Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923-1931), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ankara 1981.
• Whidden, James, Egypt: British Colony and Imperial Capital, Manchester University Press, Manchester 2017.
• Yalçın, Hüseyin Cahit, Siyasal Anılar, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 1976.
• Yalman, Ahmet Emin, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, C 2, yay. haz. Erol Şadi Erdinç, Pera Yayınları, İstanbul 1997.
• Yavuz, Resul, “The Activities of the Hejaz and Egypt Committees that were Invited to the Paris Peace Conference after the World War I”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXXIV/1, (2019), s. 311-348.
• Yılmaz, Ferhat, “Türk Anayasal Tarihi Çerçevesinde Basın Özgürlüğü Üzerine Bir İnceleme”, Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi, 4, (2014), s. 430-458.
• Zürcher, Erik Jan, Milli Mücadelede İttihatçılık, çev. Nüzhet Salihoğlu, Bağlam Yayınları, İstanbul 1987.
• _____, Savaş, Devrim ve Uluslaşma. Türkiye Tarihinde Geçiş Dönemi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2005.
• _____, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (1924-1925), çev. Gül Çağalı Güven, Bağlam Yayınları, İstanbul 2003.