Selçuklular ve Fars Edebiyatını Himayesi

Yıl 2020, Cilt: 7 Sayı: 2, 507 - 522, 18.12.2020

Çevirmen: Çetin Kaska

https://doi.org/10.16985/mtad.840725

Öz

H. 431-590 yılları arasında İran’da hüküm süren Selçukluların tasarrufu altındaki topraklarda hatırı sayılır sayıda şair ve yazar yaşamıştır. Bu makalede Selçuklu sultanları, vezirleri ve o dönemde yaşayan devlet ricali incelenmiştir. Bu kişilerden her birinin Fars Edebiyatını ne ölçüde himaye ettiği gösterilmeye çalışılmıştır. Ondan sonraki merhalede, o dönemde edebiyatı himaye eden şahıslar; şahlar, vezirler, şehir hâkimleri, divan çalışanları, rütbeliler ve emirler olarak altı gruba ayrılmıştır. Bu gruplandırmanın sebebi, her sınıfın Fars Edebiyatını ne ölçüde himaye ettiğini tespit etmeye çalışmaktır. Makalede şu neticeye varılmıştır: Selçuklular birkaç istisnai durum dışında Fars Edebiyatını himaye etmeye çok ilgi göstermemiştir. Bu dönemde gerçekleşen müspet olaylardan birisi edebiyatı bir ölçüye kadar himaye eden mahallî hâkimler adlı yeni bir sınıfın ortaya çıkması, Şîa ve İsmâiliyye gruplarının güçlenmesidir. Bu yeni güç merkezleri hem kendi güçlerini muhafaza etmiş hem de kültürel meseleleri desteklemiştir. Bu dönemde hâkim olan hanedan Türk olmasına rağmen Fars Edebiyatına ilgisiz kalınmamış, ancak şairlere acımasız davranan kişiler daha çok saraylarda yaşayan İranlılar’dır.

Anahtar Kelimeler

Selçuklular, Fars Edebiyatı, Memduhlar, şairleri himaye

The Seljuks and Their Patronage of the Persian Literature

Öz

A considerable number of poets and authors lived on the lands governed by the Seljuks between AH. 431-590 in Iran. In this essay the Seljuk sultans, viziers and statesmen living in the period have been investigated and it has been tried to reveal the extent of the patronage provided by each of these persons. In the following stage the people who safeguarded the literature in that period were classified into six groups, namely, shahs, viziers, city governors, divan personnel, the ranked, and military chiefs. The reason for this classification is the yearning for determining the extent of the patronage that each layer provided for the Persian literature. The conclusion reached in the essay is this; the Seljuks did not show much interest in protecting the Persian literature. One of the positive events taking place in this period is the appearance of a new layer of people called local governors that patronized the literature to a certain extent and the possession of power and authority by the Shia and Ismaili groups. These new power focuses continued to keep their powers and also supported cultural issues. The dominating dynasty members were from Turks,
but they weren’t indifferent to the Persian literature. At that time the rulers who did not show mercy to poets were rather Iranian padishahs.

Anahtar Kelimeler

Seljuks,, Persian Literature, Memduhs, patronizing poets

Kaynakça

• Ahsîktî, Esîrüddîn, Dîvân-i Esîrüddîn-i Ahsîktî, neşr. Rükneddîn Humâyûn Ferruh, Kitâbfrûşî-i Rûdekî, Tahran 1337.
• Alî b. Ahmed, İhtiyârât-i Şâhnâme, neşr. Mustafa Ceyhûnî – Muhammed Feşârkî, Âstan-i Kuds-i Rezevî, Merkez-i Horâsân Şinâsî, Meşhed 1379.
• Am῾âk-i Buhârâî, Şehâbeddîn, Dîvân-i Eş‘âr-i Şehâbeddîn Am῾âk-i Buhârâî, neşr. Alî Rızâ Şa‘bânlû, Âzmâ, Tahran 1389.
• Cebelî, Abdulvâsi‘, Dîvân-i Abdulvâsi‘-i Cebelî, neşr. Zebîhullâh Safâ, Emîr Kebîr, Tahran 1392.
• Cemâleddîn-i İsfahânî, Abdulrrezâk, Dîvân-i Cemâleddîn Abdulrrezâk-i İsfahânî, neşr. Vahîd Destgîrdî, Senâî, Tahran 1362.
• Cüveynî, Muntecibüddîn Bidîl, Atabetü’l-Ketebe, neşr. Muhammed Kazvînî – Abbâs İkbâl, Esâtîr, Tahran 1384.
• Edîb Sâbir-i Tirmizî, Sâbir b. İsmail, Dîvân-i Edîb Sâbir-i Tirmizî, neşr. Ahmed Rızâ Yelmehâ, Nîk Hired, Tahran 1385.
• Enverî, Alî b. Muhammed, Dîvân-i Enverî, neşr. Müderris-i Rezevî, İlmî ve Ferhengî, Tahran 1376.
• Esfezârî, Ebû Hâtem Muhammed b. İsmail, Risâle-i Âsâr-i Alevî, neşr. Muderris-i Rezevî, Bonyâd-i Ferhneg-i İrân, Tahran 1319.
• Ezrâkî-i Herevî, Ca‘fer b. İsmail, Dîvân-i Ezrakî-i Herevî, neşr. Saîd-i Nefîsî, Zevvâr, Tahran 1336.
• Fâryâbî, Zahîrüddîn, Dîvân-i Zahîr-i Fâryâbî, neşr. Emîr Hüseyin-i Yezgîrdî, Katre, Tahran 1380.
• Gazâlî, Muhammed, Nasîhatü’l-Mülûk, neşr. Celâleddîn Humâî, Bâbek, Tahran 1361.
• Gaznevî, Seyyid Hasan, Dîvân-i Seyyid Hasan-i Gaznevî Molekkeb Be Eşref, neşr. Müdder-i Rezevî, Esâtîr, Tahran 1362.
• Gorgânî, Fahreddîn Es‘ed, Vîs ve Râmîn, neşr. Mâgâlî Tûdevâ – Aleksandre Gevaharya, Bonyâd-i Ferheng-i İran, Tahran 1349.
• Hâkânî-i Şirvânî, Efdalüddîn Bidîl, Dîvân-i Hâkân-i Şirvânî, neşr. Ziyâeddîn Seccâdî, Zevvâr, Tahran 1388.
• Humâî, Celâleddîn, Muhtârînâme, İlmî ve Ferhengî, Tahran 1361.
• İbn Belhî, Fârsnâme, neşr. Mansûr Restegâr Fesâî, Bonyâd-i Fârsî Şînâsî, Şîrâz 1374.
• İmâdî-i Şehriyârî, İmâdüddîn, Dîvânî-i İmâdî-i Şehriyârî, neşr. Zebîhullâh Habîbî Nejât, Telâye, Tahran 1381.
• Îrânşân, İbn Ebî’l-Hayr, Behmennâme, neşr. Rahîm Afîfî, İlmî ve Ferhengî, Tahran 1370.
• _____, Kûşnâme, neşr. Celâl Metînî, İlmî, Tahran 1377.
• Lâmiî-i Gorgânî, Dîvân-i Lâmiî-i Gorgânî, neşr. Muhammed Debîr-i Siyâkî, Eşrefî, Tahran 1389.
• Mînovî, Müctebâ, “Kitâb-i Hezâre-i Firdevsî ve Badlân-i İntisâb-i Yusuf ve Züleyha Be Firdevsî”, Mecelle-i Sîmorg, Şomâre 4, [Tahran] 1355[, s. 16-36].
• _____, “Vîs ve Râmîn”, Mecelle-i Sohen, Devre 6, Şomâre 1, [Tahran] 1334[, s. 13-21].
• Muhtârî-i Gaznevî, Osmân b. Ömer, Dîvân-i Osmân Muhtârî, neşr. Celaleddîn Humâî, Bongâh-i Tercüme ve Neşr-i Kitâb, Tahran 1341.
• Muîn, Muhammed, “Burhânî ve Kasîde-i U”, Mecelle-i Dânişkede-i Edebiyyât ve Ulûm-i İnsânî-i Tebrîz, Şomâre-i 1, [Tebriz] 1327[, s. 7-18].
• Muizzî, Muhammed b. Abdulmelik, Dîvân, neşr. Abbâs İkbâl, Kitâbfrûşî-i İslâmiye, Tahran 1318.
• Nehvî, Ekber, “Molâ Hazâtî Derbâre-i Ferâmerznâme ve Serâyende-i Ân”, Mecelle-i Dânişkede-i Edebiyât ve Ulûm-i İnsânî-i Dânişgâh-i Tahran, Şomâre 164, [Tahran] 1381[, s. 119-136].
• Nizâmî-i Arûzî, Ahmed b. Ömer, Çehârmakâle, neşr. Muhammed Kazvînî – Muhammed Muîn, Zevvâr, Tahran 1385.
• Nizâmî-i Gencevî, Muhammed b. İlyâs, Hüsrev ve Şîrîn-i Nizâmî-i Gencevî, neşr. Berât Zencânî, Dânişgâh-i Tahran, Tahran 1376.
• Nizâmülmülk, Hasan b. Alî, Seyrü’l-Mülûk, neşr. Hibert Dark, Çâp-ı Heftom, İlmî ve Ferhengî, Tahran 1383.
• Rebî‘, Alînâme/Manzûme-i Kohen, neşr. Rızâ Beyât – Ebû’l-Fazl Gulâmî, Mîrâs-i Mektûb, Tahran 1389.
• Safâ, Zebîhullâh, Târîh-i Edebiyât Der Îrân, Cild-i Duvom, Firdevs, Tahran 1381.
• Senâî, Ebû’l-Mecid Mecdûd b. Âdem, Dîvân-i Senâî, neşr. Müderris Rezevî, İbn Sînâ, Tahran 1341.
• Sûzenî-i Semerkandî, Muhammed b. Mesud, Dîvân-i Hekîm Sûzenî-i Semerkandî, neşr. Nâsrüddîn Şâh Hüseynî, Emîr Kebîr, Tahran 1338.
• Şefî‘-i Kedkenî, Muhammed Rızâ, Zemîne-i İctimâ‘î-yi Şi‘r-i Farsî, Ahterân-Zemâne, Tahran 1386.
• Tetley, George E., The Ghaznavid and Seljuq Turks, Routledge, London 2009.