Vilâyet-i Ermen Vâlisi Emir Sutay Noyan ve Sutaylılar

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 1, 73 - 90, 09.06.2021

Erol Keleş

https://doi.org/10.16985/mtad.949328

Cited By: 1

Öz

İlhanlılar döneminde Anadolu, farklı açılardan pek çok çalışmaya konu olmuştur. Ancak sözü edilen bölgenin doğu kesimlerinin idari ve askeri durumu ile burada görev yapan idarecilerin kim oldukları, neler yaptıkları konusu yeterince araştırmaya değer görülmemiştir. Hâlbuki Vilâyet-i Ermen diye adlandırılan
bölge, kuzeyde Kafkaslar ile Karadeniz’i, güneyde İran, Doğu Akdeniz ve el-Cezire’ye bağlayan konumundan dolayı özel yönetimi olan bir eyaletti. Antik kaynaklarda Armania diye geçen ve daha çok Doğu Anadolu olmak üzere, kısmen Azerbaycan topraklarını içerisine alan bölge, İlhanlı idari sisteminde Vilâyet-i Ermen adıyla önemini korumuştur. Bölge, merkezden atanan ve genellikle Türk ya da Moğol bir vali tarafından yönetilirdi. Bu valilerden Emir Sutay (ö. 1332), Gazan Han zamanında yükselmeye başlamış, aldığı vazifeleri başarıyla yürütmüş önemli komutanlardan biridir. Moğolların Sünit boyuna mensup olduğu kuvvetle muhtemel görünen Sutay’ın, Vilâyet-i Ermen valiliği kısa sürmüş olsa da bölgedeki itibarı uzun yıllar Sutaylılara bir yurt bırakmaya yetmiştir. Bu valilik görevinin dışında uzun süre Diyâr-ı Bekr Eyâleti’ni de yöneten Sutay Noyan, 1332’de hayatınıkaybetmiştir. Geride bıraktığı oğulları başlangıçta siyasi bir kudret gösterememişlerdir. İlhanlı Devleti’nin dağılmasıyla bölgede başlayan hâkimiyet mücadeleleri, Sutaylıları, Celayirlilerle müttefik olmaya zorlamıştır. Bu ittifak sayesinde eski yurtlarını Celayirlilerden almayı başarıp yeniden güçlenen Sutaylıların birliği fazla uzun sürmemiştir. Önce Celayirliler ve Çobanlılar arasında ikiye bölünen Sutaylılar, bir süre sonra ortaya çıkacak olan Karakoyunlu ve Akkoyunlu Türkmen federasyonları içinde yer alarak siyasi işlevlerini tamamen yitirmişlerdir. Ancak siyasi güçlerini kaybetmiş olsalar da onların kültürel anlamda mirası uzun yıllar Anadolu’da varlığını sürdürmüştür.

Anahtar Kelimeler

İlhanlılar, Emir Sutay, Sünit, Baranbay, Vilâyet-i Ermen

Vilâyet-i Armenia Governor Sutay Noyan and Sutays

Öz

Anatolia under Ilkhanids had been subject to many studies from different perspectives. However, the administrative and military situation in the eastern parts of Anatolia and their administrators have not been not considered worthy of research. The region called Vilâyet-i Ermen was a province with special administration due to its position connecting the Caucasus and the Black Sea in the north, Iran, the Eastern Mediterranean and Al-Jazeera in the south. The region referred to as Armenia in ancient sources, was a part of the territory of Azerbaijan, mainly in Eastern Anatolia. It maintained its importance with the name of Vilâyet-i Ermen under the Ilkhanid administrative system. It was administered by a Turkish or Mongolian governor appointed from the capital. One of these governors, Amir Sutay (d. 1332), who is most probably from the clan of the Sunit of the Mongols, started to rise in the time of Ghazan Han as he successfully carried out his duties. His governorship was so bright in the Vilayet-i Ermen that his descendants (Sutayites) maintained there for a long time thanks to his reputation. Also known as Sutay Noyan, Amir served as the governor of the province of Diyâr-ı Bekr for a long time, died in 1332. His sons were not able to rise to power at first. Afterwards, the struggle for domination after the dissolution of the Ilkhanid State forced the Sutays to become allies with Jalayirids. The Jalayirids, who defeated the Chobanies with help from the Sutays, left their former homeland to the Sutays. The unity of Sutays did not last long. Sutays, were first divided into two among the Jalayirids and Chobanies and then lost their political existence by dissolving into the Kara Koyun and Ak Koyun Turkmen federations that emerges after a while. However, their cultural influence continued to endure in Anatolia for long years.

Anahtar Kelimeler

Ilkhanids, Amir Sutay, Sunit, Baranbay, Vilayet-i Armenia

Kaynakça

• Aka, İsmail, “Anadolu’dan İran’a Göçler”, Tarihten Günümüze Türk-İran İlişkileri Sempozyumu (16-17 Aralık 2002 Konya), Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 2003, s. 57-63.
• Aksarayî, Abdullah b. Fadlullah, Müsâmeretü’l-Ahbâr, Türkçe çev. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 2000.
• Anonim Selçuknâme (Tevârih-i Âli Selçuk), Türkçe çev. H. İbrahim Gök – Fahrettin Coşguner, Atıf Yayınevi, Ankara 2014.
• Aşan, M. Beşir, XIV. Yüzyılda Van ve Yöresi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ 1992.
• Aykut, Tuncay, “Sikkeler (The Coins)”, Ak Akçe Moğol ve İlhanlı Sikkeleri (Mongol and İlkhanid Coins), Yapı Kredi Yayınevi, İstanbul 1992, s. 122-222.
• Barthold, V. V, “Ani”, İslam Ansiklopedisi, I, (1976), s. 435-437.
• _____, “Ani Kitabesi”, Makaleler ve İncelemeler, I, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, haz. Abdulkadir İnan, Ankara 1998, s. 520-545.
• _____, “İlhanlılar Devrinde Mali Vaziyet”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, C I, Evkaf Matbaası Yayınevi, İstanbul 1931, s. 135-159.
• Baykara, Tuncay, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasına Giriş, I, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınevi, Ankara 2000.
• Belazurî, Yahya b. Câbir, Fütûhû’l – Büldân (Ülkelerin Fetihleri), Türkçe çev. Mustafa Fayda, Siyer Yayınevi, İstanbul 2013.
• Beyâni, Şirin, Moğol Dönemi İran’ında Kadın, Türkçe çev. Mustafa Uyar, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 2018.
• Boyle, J. A., “Dynastic and Political History of the Ilkhans”, The Cambridge History of İran, C IV, haz. J. A. Boyle, Cambridge 1968, s. 303-421.
• Brosset, Marie F., Histoire de la Georgie, Printed in Soviet Union, S. Petersbourg 1849.
• Çay, Abdulhaluk M., Bahaeddin Ögel, H. Dursun Yıldız, M. Fahreddin Kırzıoğlu, Mehmet Eröz ve Bayram Kodaman, Türk Milli Bütünlüğü İçinde Doğu Anadolu, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınevi, Ankara 1985.
• Devletşah, Bahtişâh-ı Semerkandî, Tezkîre-i Devletşah, II, Türkçe çev. Necati Lügal, Tercüman Yayınevi, Ankara 1987.
• Erdem, İlhan vd., Akkoyunlu Devleti Tarihi, Birleşik Yayınevi, Ankara 2007.
• Esterebâdî, Muhammed b. Hasan, Bezm ü Rezm, Türkçe çev. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 2014.
• Göde, Kemal, Eratnalılar (1327-1381), Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 2000.
• Grigor, Aknerli, Okçu Milletin Tarihi, Türkçe çev. Hrand D. Andreasyan, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2012.
• Gül, Muammer, “İlhanlılar Döneminde Diyarbakır”, I. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlı’ya Diyarbakır Sempozyumu (20-22 Mayıs 2004 Diyarbakır), Diyarbakır Valiliği Yayınevi, Diyarbakır 2004, s. 193-208.
• _____, Orta Çağlarda Doğu ve Güneydoğu Anadolu (Tarihi Arka Plan ve XIII-XIV Yüzyıl Moğol Hâkimiyeti), Bilge Kültür Sanat Yayınevi, İstanbul 2010.
• Gündüz, Tufan, Anadolu’da Türkmen Aşiretleri (Bozulus Türkmenleri 1540-1640), Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2010.
• Hâfız-ı Ebrû Şihabeddin Abdullah, Chroniqedes Rois Mongols en İran (Zeyl-i Câmiü’t-Tevârih Reşîdi Zübdetü’t-Tevarih), haz. K. Bayani, Paris 1936.
• Halaçoğlu, Yusuf, Anadolu’da Aşiretler, Cemaatler, Oymaklar (1453-1650), III, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 2009.
• Hândmir, Gıyaseddin Muhammed, Habibü’s-Siyer, III, haz. Muhammed Debir Siyaki, Çaphane-i Gülşen Basımevi, Tahran 1983.
• Heredotos, Heredot Tarihi, Türkçe çev. Müntekim Ökmen, Remzi Kitabevi Yayınevi, İstanbul 1973.
• Hudûdü’l-Âlem, haz. V. Minorsky, Kitabevi Yayınevi, İstanbul 2008.
• İbn Battuta, Ebû Abdullah Tanci, Seyahatnâme, Türkçe çev. A. Sait Aykut, Yapı Kredi Yayınevi, İstanbul 2013.
• İbn Havkal, Ebu’l-Kâsım b. Alî, Sûret el-Arz (Yerin Haritası), Türkçe çev. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2014.
• İbn Hurdazbih, Ebû’l-Kasım Ubeydullah b. Abdullah, el-Mesâlikve’l-Memâlik (Yollar ve Ülkeler Kitabı), Türkçe çev. Murat Ağarı, Kitabevi Yayınevi, İstanbul 2008. İbn Tagrıberdi, Ebû’l Mehâsin Cemâleddin Yûsuf, En-Nücûmu’z-Zahire, Türkçe çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınevi, İstanbul 2013.
• Kanat, Cüneyt, “Gazan Han Zamanında Memluk Devletine İltica Eden Uyratlar”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XV, (İzmir 2000), s. 105-120.
• Kaşanî, Kemâlüddin Abdürrezzâk, Târih-i Olcaytu, haz. M. Hemblu, Farsça Metinler Koleksiyonu, Tahran 1348.
• Kazvinî, Hamdullah, Nüzhetü’l-Kulûb, İngilizce çev. G. Le Strange, Cambridge University Press, London 1915.
• _____, Târih-i Güzîde, haz. Abdullah Hüseyin Nevai, Firdevsi Matbaası Yayınevi, Tahran 1944.
• Kırzıoğlu, M. Fahrettin, Yukarı Kür ve Çoruk Boyları’nda Kıpçaklar (Ahıska/Çıldır Eyâleti Tarihi’nden), Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 1992.
• King, L. W. – R. C. Thompson, The Sculptures and Inscription of Darius The Great on the Rock of Behistun in Persia, London 1907.
• Genceli Kiragos, Moğol İstilası (1220-1265), Türkçe çev. Mahmut Kemal Bey, Post Yayınevi, İstanbul 2018.
• Köprülü, M. Fuad, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 1981.
• Marco Polo, Seyehatname, I, çev. Filiz Dokuman, Tercüman Yayınevi, [t.y.].
• Mazandarani, Abdullah b. Muhammed b. Kiya, Risâle-i Felekiyye, haz. Walther Hinz, Franz Stainer Verlag GMBH, Weisbaden 1952, s. 158 (91a).
• Mirhând, Hamideddin Muhammed, Tahrir-i Ravzatu’s-Safa, 5. Kısım, haz. Abbas Zeryab, Tahran 1358.
• _____, Târih-i Ravzatü’s Safa, V, Çaphane Basımevi, Tahran 1339.
• Özgüdenli, Osman G., Gazan Han ve Reformları (1295-1304), Kaknüs Yayınevi, İstanbul 2000.
• Reşîdüddin, Fazlullah Hemedanî, Târih-i Mübârek Gazani, haz. Karl Jahn, Stefan Matbaası Yayınevi, Prag 1941.
• _____, Câmiü’t-Tevârih (İlhanlılar kısmı), Türkçe çev. İsmail Aka, Mehmet Ersan ve A. Hesamipour Khelejani, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 2013.
• _____, Mukatebât-ı Reşîdi, haz. Muhammed Eberguhi, Lahor 1364/1945.
• Ricoldus, De Monte Crucis, Doğu Seyahatnâmesi, Türkçe çev. A. Deniz Altunbaş, Kronik Yayınevi, İstanbul 2018.
• Sanjian, A. K., Colophons of Armenian Manuscripts (1301-1480), A. Source for Middle Eastern History, Harvard University Press, Cambridge-London 1969.
• Saraçoğlu, Hüseyin, Doğu Anadolu Bölgesi, MEB Yayınevi, İstanbul 1986.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed, Matlau’s-Sadeyn Mecmua-ı Bahreyn, I, haz. Abdu’l Hüseyin Nevani, Çaphane-i Hoşe Yayınevi, Tahran 1353.
• Spuler, Bertold, İran Moğolları (Siyaset, İdare ve Kültür İlhanlılar Devri), Türkçe çev. Cemal Köprülü, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
• Strange, Guy Le, Doğu Hilafetinin Memleketleri, Türkçe çev. Adnan Eskikurt – Cengiz Tomar, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2015.
• Streck, “Ermeniye”, İslam Ansiklopedisi, VI, (1988), s. 317-326.
• Sümer, Faruk, “Ahlat Şehri ve Ahlatşahlar”, Belleten, L/297, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, (Ankara 1986), s. 447-470.
• _____, “Anadolu’da Moğollar”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, I, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 1970, s. 1-147.
• _____, Kara Koyunlular, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 1992.
• _____, Safevi Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 1999.
• _____, Selçuklular Zamanında Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 1998.
• _____, Türk Tarihinde Şahıs Adları, I, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1999.
• Şerif, Abdürrahim, Ahlat Kitabeleri, Hamit Matbaacılık Yayınevi, İstanbul 1932.
• Şirazi, Abdullah b. Fadlullah, Tahrîr-i Târih-i Vassaf, V, haz. Abdu’l Muhammed Ayeti, Çaphane-i İlmi, Tahran 1994.
• Tabak, Nermin, Ahlat Türk Mimarisi, Doğan Kardeş Matbaacılık Yayınevi, İstanbul 1972.
• Togan, A. Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, Enderun Yayınevi, İstanbul 1981.
• _____, “Moğollar Devrinde Anadolu’nun İktisadi Vaziyeti”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, I, Evkaf Matbaası Yayınevi, İstanbul 1931, s. 1-42.
• Turan, Osman, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Ötüken Yayınevi, İstanbul 2009.
• Türkay, Cevdet, Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgelerine Göre Osmanlı İmparatorluğu’nda Oymak, Aşiret ve Cemaatler, Tercüman Yayınevi, İstanbul 1979.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 2011.
• _____, Osmanlı Devlet Teşkilatına Methal, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1998.
• Ürekli, Muzaffer, “Celayirliler”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, VII, (1993), s. 264-265.
• Whiston, William, The Works of Flavius Josephus, Philadelphia 1856.
• Woods, John E., 300 Yıllık Türk İmparatorluğu Akkoyunlular, Türkçe çev. Sibel Özbudun, Tercüman Yayınevi, İstanbul 1993.
• Yaşa, Recep, Bitlis’te Türk İskânı (XII. ve XIII. Yüzyıl), Ahlat Kültür Vakfı Yayınevi, Ankara 1992.
• Yınanç, M. Halil, “Diyâr-ı Bekr”, İslam Ansiklopedisi, III, (1988), s. 601-626.
• _____, “Ermeniye”, İslam Ansiklopedisi, IV, (1988), s. 317-326.
• _____, “Celayir”, İslam Ansiklopedisi, III, (1988), s. 64-65.
• Yuvalı, Abdulkadir, İlhanlılar Tarihi, Erciyes Üniversitesi Yayınevi, Kayseri 1996.
• Yücel, Yaşar, Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar, II, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara 2018.