RABGUZÎ’NİN KISASÜ'L-ENBİYA’SININ ÇAĞATAYCA BİR NÜSHASI

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 1, 87 - 111, 10.06.2022

Mehdi Rezaeı

https://doi.org/10.16985/mtad.970185

Öz

Son bin yılda Müslüman toplumlar arasında en çok rağbet gören eserlerden biri Kısasü'l-Enbiya olmuştur. Bu eser, yüzyıllar boyunca genel yapısını korumakla birlikte farklı coğrafyalarda istinsah edilmiş, günümüze kadar ulaşmıştır. İlk başta Arapça yazılan Kısasü'l-Enbiya kısa bir süre sonra Farsça ve XIV. yüzyılın başlarında Rabguzî tarafından Türkçeye çevrilmiştir. Rabguzî’nin kaleme aldığı Kısasü'l-Enbiya Harezm Türkçesinin önemli eserlerinden biri olarak içeriği ve barındırdığı dil malzemesi bakımından araştırmacıların dikkatini çekmiştir. Eserin farklı kütüphanelerde birçok nüshası bulunmaktadır. Söz konusu nüshalardan biri de Çağatay döneminin son devrinde kaleme alınan İran İslami Şûra Meclisi Kütübhanesi nüshasıdır. Bu makalede söz konusu nüshanın üzerinde durularak içeriği ve dil özellikleri hakkında bilgi verilmiştir. Eserin ses bilgisel ve biçim bilgisel özelliklerinden yola çıkarak onun Çağatay Türkçesi sahasına ait olduğu saptanmıştır. 16 Haziran 1815’te istinsahı bitirilen bu yazma 392 varaktan oluşmaktadır. Eserin girişinde 78 kıssadan bahsedilse de ana metinde 52 kıssa bulunmaktadır. Söz konusu kıssalarda sadece peygamberlerin hayat hikâyelerinden değil farklı şahsiyetler ve olaylardan da bahsedilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kısasü, Rabguzî, Çağatay Türkçesi, İran İslami Şûra Meclisi Kütüphanesi Nüshası, dil özellikleri

CHAGATAI MANUSCRIPTS OF RABGHUZI'S QISAS AL-ANBIYA

Öz

Stories of the Prophets, Qisas Al-Anbiya, is one of the books that attracted much attention from Muslim communities in the last thousand years. This book had been written in various regions, retained its general structure over the centuries, and reached our time. The origin of this book is in Arabic but it was translated into Persian soon afterwards, and then into Turkish by Rabghuzi in the early fourteenth century. As one of the most important Khwarazmian Turkic works, Rabghuzi's Qisas Al-Anbiya has always been considered by scholars in terms of content and linguistic features. Numerous manuscripts of this work can be found in various libraries. One of these manuscripts is in the Library of the Iranian Parliament, Islamic Consultative Assembly, which was written in the late Chagatai period. This paper addresses this manuscript and provides information on its content and linguistic features. Examining the phonetic and morphological features reveals that this manuscript was written in Chagatai Turkic. Writing of this manuscript was completed on June 16, 1815 and it was composed of 392 pages. Although the manuscript’s introduction refers to seventy eight stories, the main text includes only fifty two stories. These stories do not only tell about the lives of the prophets but there are also stories related to other characters and events.

Anahtar Kelimeler

Qisas Al-Anbiya, Rabghuzi, The Manuscript of the Library of the Islamic Consultative Assembly of Iran, Chagatai Turkic, linguistic features

Kaynakça

• Argunşah, Mustafa, Çağatay Türkçesi, Kesit Yayınları, İstanbul 2013.
• Ata, Aysu, Ḳıṣaṣü'l-Enbiyā (Peygamberler Kıssaları) I Giriş-Metin-Tıpkıbasım, II Dizin, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1997.
• Ata, Aysu, Harezm-Altın Ordu Türkçesi, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, İstanbul 2002
• Aytekin, Musa, Rabgûzî’nin Kısasü’l-Enbiyâ’sı (Leningrad nüshası v.146-279): İnceleme-metin sözlük, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2018.
• Boeschoten, Hendrik E., “The Leningrad Manuscripts of Rabuguzi’s Qısas”, Türk Dilleri Araştırmaları, (1991), s. 47-79.
• Budu, Mariana, Kastamonu İl Halk Kütüphanesinde bulunan Türkçe Kasasü’l-Enbiyâ’nın dil incelemesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2014.
• Budu, Mariana, “Türkçe Kısasü’l-Enbiyâ Tercümeleri ve Ebû İshâk İbrâhîm B. El-Mansûr B. Halefi’l-Müzekkir En-Nisâbûrî’nin Kısasü’l-Enbiyâ’sının Türkçe Tercümesi”, İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 60/1, (2020), s. 71-95.
• Caferoğlu, Ahmet, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, İstanbul 1968.
• Canan, Semra, Kısasü’l-Enbiyâ (Rabgûzî) üzerine bir dil incelemesi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2016.
• Cin, Ali, “Rabgûzî’nin Kısasü’l-Enbiyâ’sının Tahran nüshası”, Turkish Studies, 5/1 (2010), s. 237-245.
• Dehkhoda, Ali Ekber, Loghatnâme (Sözlük), Tahran Üniversitesi Yayınları, Tahran 1993.
• Dezfuliyan, Kazem - Gholamreza Rafiei, “Saḫtār-i Ḳıṣṣa Der Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā-yı Kesāî (Kesâî Kısasü’l-Enbiyâ’sında Kıssanın Yapısı)”, Metn Pejuhî-yi Edebî, 64/1, (1394), s. 55-81.
• Eckmann, János, Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, haz. Osman Fikri Sertkaya, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2003.
• Eckmann, János, Çağatay El Kitabı, çev. Günay Karaağaç, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2017.
• Ercilasun, Ahmet B., Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2008.
• Ercilasun, Ahmet B. - Ziyat Akkoyunlu, Dîvânu Lugâti't-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2018.
• Gözütok, Avni, “Rabgûzî, Kısasu’l-Enbiyâ: XIX. Yüzyıla Ait Bir Kazan Yazması”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 37, (2008), s. 1-29.
• Gülensoy, Tuncer, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2007.
• Hacıeminoğlu, Necmettin, Harezm Türkçsi ve Grameri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1997.
• NİŞÂBÛRÎ, Ebû İshâk, Kısasü’l-Enbiyâ, haz.: Habib Yaghmai, Elmî ve Ferhengî Yayınları, Tahran 1382.
• Şahin, M. Süreyya “Kısas-ı Enbiyâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 25, (2002), s. 495-496.
• Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara 2005.
• Ünlü, Suat, Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Eğitim Yayınları, Konya, 2013.