An Individual History of the Crimean Khanate: The History of Çelebi Akay

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 2, 202 - 225, 19.12.2022

Aykut Can

https://doi.org/10.16985/mtad.1129312

Cited By: 1

Öz

This study deals with the history of the Crimean Khanate independently; It introduces the work called Çelebi Akay Tarihi, written by Abdurrahmân Efendi, nicknamed Celebi Akay, with the pseudonym Hurremî. Since the work was ignored in previous studies due to the fact that it was considered as a simple summary of Seyyîd Mehmed Rıza's Es-Seb'ü's-Seyyâr fî Ahbâr-ı Mülûkü't-Tatar, it was evaluated in this study whether the work is a simple concise or not. The life of Abdurrahmân Efendi, the author of the work, when, where and why the History of Çelebi Akay was written, the content and value of the work, its copies and their characteristics were discussed. In addition, the relationship of Çelebi Akay History with Seyyîd Mehmed Rıza's Es-Seb'ü's-Seyyâr and Abdülgaffar Kırımî's Umdetü'l-Ahbâr dates and its place among other Crimean histories were emphasized. Representing two separate copyrights of History, Istanbul Research Institute, ŞD, nr. The copies registered at 273 (=Ş) and T.399 (=N) numbers in the Rare Works Library of Istanbul University were examined and evaluated. Some new information about the life of the author, which was previously identified from the Istanbul Research Institute copy of the work, has been updated.

Anahtar Kelimeler

Crimea, Crimean Khanate, History of Çelebi Akay, Veirat, Hurrem

Müstakil Bir Kırım Hanlığı Tarihi: Çelebi Akay Tarihi

Öz

Bu çalışma Kırım Hanlığı tarihini müstakil olarak ele alan; Hurremî mahlaslı, Çelebi Akay lakablı Abdurrahmân Efendi’nin kaleme aldığı Çelebi Akay Tarihi adlı eseri tanıtmaktadır. Eser, tarih asraştırmacıları tarafından Seyyîd Mehmed Rıza’nın Es-Seb‘ü’s-Seyyâr fî Ahbâr-ı Mülûkü’t-Tatar adlı eserinin basit bir muhtasarı olarak değerlendirilmesinden kaynaklı olarak daha önceki çalışmalarda gözardı edildiğinden, bu çalışmada eserin basit bir muhtasar olup olmadığı değerlendirildi. Bu minvalde, eserin müellifi olan Abdurrahmân Efendi’nin hayatı, Çelebi Akay Tarihi’nin ne zaman, nerede ve neden yazıldığı, eserin muhtevası, kıymeti, nüshaları ve bunların hususiyetleri ele alındı. Ayrıca Çelebi Akay Tarihi’nin Seyyîd Mehmed Rıza’nın Es-Seb‘ü’s-Seyyâr ve Abdülgaffar Kırımî’nin Umdetü’l-Ahbâr adlı târîhleriyle münasebeti ve diğer Kırım tarihleri arasındaki yeri üzerinde duruldu. Târîh’in iki ayrı telifini temsil eden İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, ŞD, nr. 273 (=Ş) ve İstanbul Üniversitesi, Nadir Eserler Kütüphanesi’nde T.399 (=N) numarada kayıtlı nüshalar incelenerek değerlendirildi. Müellifin hayatı hakkında daha önceki çalışmalarda eserin İstanbul Araştırmaları Enstitüsü nüshasından tespit edilen bazı yeni bilgiler güncellendi.

Anahtar Kelimeler

Kırım, Kırım Hanlığı, Çelebi Akay

Kaynakça

• ÇELEBİ AKAY, Dîvân-ı Hurremî-i Kırımî, Berlin Statsbibliotek, nr. 923.
• GÖKBİLGİN, Özalp, Tárıh-i Ṣāḥib Giray Hān, (histoire de Sâhib Giray, Khan de Crimée de 1532 à 1551) / Özalp Gökbilgin; edition, critique, traduction, notes et glossaire Özalp Gökbilgin, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 1973.
• HALİM GİRAY, Gülbün-i Hânân (Kırım Hanları Tarihi) Değerlendirme-Metin-Tıpkıbasım, ed. Bekir Günay, İstanbul Üniversitesi Avrasya Enstitüsü, İstanbul 2013.
• ______________, Gülbün-i Hânân (Kırım Tarihi), haz. İbrahim Gültekin, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2019.
• ______________, Gülbün-i Hanan Yahud, Kırım Tarihi, nşr. Ârifzâde A. Hilmi, Necm-i İstiklal Matbaası, İstanbul 1327.
• ______________, Gülbün-i Hanan, haz. M. Sadi Çöğenli, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 1990.
• ______________, Gülbün-i Hânân, Matbaa-i Amire, İstanbul 1287.
• Nefi Divanı, haz. Metin Akkuş, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2018.
• NEGRİ, A., “İzvleçeniya iz Turetskoy Rukopisi Obşçestva, Soderjaşçey İstoriyu Krımskih Hanov”, Zapiski Odesskago Obşçestva, I (Odessa 1844), s. 379-392.
• ÖZTÜRK, Mürsel, Tarih-i Ravzatü's-Safâ Fî Sireti'l-Enbiyâ Ve'l-Muluk Ve'l Hülefâ Cilt: I, TTK Yayınları, Ankara 2019.
• SEYYİD MEHMED RIZÂ, Es-Seb‘ü’s-Seyyâr fî Ahbâr-ı Mülûki’t-Tatar (İnceleme – Tenkitli Metin), haz. Yavuz Söylemez, TTK, Ankara 2020.
• Târîh-i Sa‘îd Giray Hân, Berlin Statsbibliotek, nr. 923.
• ACAR, Serkan, “Moskof Çarlarının Kırım Hanlarına Ödediği Bir Haraç Türü: Tiş-Tiyiş (Mors Dişi)”, Karadeniz Araştırmaları, XV/60 (Ankara 2018) s. 35-45.
• AVCI, Casim, “Takvîmü’l-Büldân”, TDVİA, XXXIX, s. 492-493.
• BABİNGER, Franz, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, çev. Coşkun Üçok, Ankara 2000.
• BIYIK, Ömer, Kırım’ın İdarî ve Sosyo-Ekonomik Tarihi (1600-1774), Ötüken Neşriyat, İstanbul 2014.
• DERİN PÂŞÂOĞLU, Derya, “Kırım Yerli Kaynaklarına Göre XVIII. Yüzyılda Kırım Hanlığı’nda Meşâyih Makamı”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, sayı: 20 (Trabzon Mayıs 2016), s. 89-116.
• _____, Derya, Abdülgaffar Kırımî’nin Umdetü’l-Ahbâr’ına (Umdetü’t-Tevârih) Göre Kırım Tarihi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2003.
• ERAVCI, Mustafa, “Selim Giray”, TDVİA, XXXVI, s. 428-429.
• GÖKTAŞ, Mehmet, “Bir hadis İki Muasır ve İki Mütalaa”, Katre Uluslararası İnsan Araştırmaları Dergisi, sayı: 11 (Erzurum Haziran 2021), s. 253-267.
• GÖMEÇ, Saadettin, “Şamanizm ve Eski Türk Dini”, Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, IV/4 (Denizli 1998), s. 38-52.
• GÜR, Süleyman, “Cemâl-i Halvetî El-aksarayî’nin “Envâru’l-Kulûb/el-Merâtîb Mine’t-Te’vilâti’l-Kur’aniyye” Adlı Eseri”, I. Uluslararası Aksaray Sempozyumu (Kültür, Tarih, Din, Medeniyet), 27-29 Ekim 2016, Aksaray 2016, s. 852-869.
• HASAR, Faik, Hadislerde Hayırlılık Kavramı, Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 2012.
• HEYWOOD, C.J., “Reviewed: Aus den Aufzeichnungen des Sa'īd Giray Sulṭān: eine zeitgenössische Quelle zur Geschichte des Chanats der Krim um die Mitte des 18. Jahrhunderts by Barbara Kellner-Heinkele”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 39/2 (Londra 1976), s. 449-450.
• İNALCIK, Halil, Kırım Hanlığı Tarihi Üzerine Araştırmalar 1441-1700, 2. basım, İş Bankası Yayınları, İstanbul 2017.
• ________, “Gazi Giray I”, TDVİA, XIII, s. 451.
• ________, “Gazi Giray II, TDVİA, XIII, s. 451-452.
• ________, “Hacı Giray II”, TDVİA, XIV, s. 475-476.
• ________, “İslâm Giray”, TDVİA, XXIII, s. 46-47.
• İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yazma Eserler Kataloğu, II, haz. Günay Kut vd., İstanbul 2014, s. 924-925.
• F. F. Laşkov, “O. O. Laşkov’un Anlatımıyla 1784 Yılı Kırım Tasviri (devam)”, İTÜAK, ed. F.F. Laşkov, Tavricheskaya İl Matbaası, sayı:6 (Akmescid 1888). s. 36-64.
• KAVAK, Nuri, “Kırım Hanlığı Şer‘iyye Sicillerine Yansıyan Kitaplar”, Osmanlı Araştırmaları, XXXV/35 (İstanbul 2010), s. 275-286.
• KELLNER-HEİNKELE, Barbara, Aus den Sa‘id Girây Sultân Eine zeitgenössiche Quelle zur Geschischte des Chanats der Krim die Mmitte des 18. Jahrhunderts, Klaus Schwarz, Freiburg 1975.
• KERİM, Altay-Kerim, Leyla, Tatarca, Türkçe, Romence Sözlĭk; Tatarca, Türkçe Romence Sözlük; Dictionar Tatăr, Turc, Român, Editura Kriterion, Bükreş 1996.
• KURNAZ, Cemal-Çeltik, Halil, “Afîfî”. Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi (Kırım Türk-Tatar Edebiyatı), XIII, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1999, s. 256-259.
• ____________________________, “Hanlık Dönemi Kırım Şairleri Hakkında Bazı Tespit ve Değerlendirmeler”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, sayı: 51 (Ankara 2009), s. 275-295.
• ____________________________, Osmanlı Dönemi Kırım Edebiyatı, Kurgan Edebiyat Yayınları, Ankara 2012.
• KURŞUN, Zekeriya, Küçük Mehmed Said Pâşâ (Siyasî Hayatı, İcraatı ve Fikirleri) 1838-1914, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 1991.
• KUT, Günay, “Ali Şîr Nevâî”, TDVİA, II, s. 449-453.
• Osmanlı Yer Adları¸ haz. Tahir Sezen, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yay., Ankara 2017.
• OFLAZ, Abdulhalim, “Çocuk Eğitimi/Terbiyesi’nde Nebevî Metod”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, sayı: 11 (Iğdır 2017), s. 287-306 .
• ÖĞRETEN, Ahmet, “Türk Kültüründe “Yada Taşı” ve XVIII. Yüzyıl Sonu Osmanlı-Rus Savaşlarında Kullanılması”, Belleten, LXIV/241 (Ankara 2000), s. 863-900.
• ÖZYURT, Hatice, “Millet Kavramının Anlam Alanı ve Teorik Çerçevesi”, Genç Mütefekkirler Dergisi, I/2 (Iğdır 2020), s. 91-135.
• SAMOYLOVİÇ, Aleksandr Nikolayeviç, “Predvaritelnoye Soobşçeniye o Novom Spiske Sokraşçeniya ‘Semi Planet’ Muhammeda Rizı”, İzbrannıye Trudı o Krıme, Simferopol 2000.
• SEYİTYAHYA, Nariman, “Hurremi Çelebi Tarihiy Eserinin Mevcut Olğan El Yazmaları ve Olarnın Hususiyetleri”, 10. Uluslararası Türk Dünyası Sosyal Bilimler Kongresi, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, Kırım 2012, s. 423-429.
• ______________________, “Hurremi Kırımî ve Yedisanname’si”, IV. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı, 26-28 Eylül 2009, Akmescit 2009, s. 275-281.
• SEYTYAGYAYEV, Nariman, “Novyye svedeniya ob ‘Istorii krymskikh khanov’ Khurremi Chelebi Akaya”, Kul'tura narodov Prichernomor'ya, sayı: 211 (Simferepol 2011), s. 162-165.
• _________________________, “Osobennosti Bakhchisarayskoy rukopisi sochineniya Khurremi Chelebi Akaya: tekstologicheskiy aspekt”, Kul'tura narodov Prichernomor'ya, sayı: 239 (Simferepol 2012), s. 122-125.
• __________________________, “Osobennosti Kairskogo spiska istoricheskogo proizvedeniya Khurremi Chelebi Akaya: tekstologicheskiy aspekt” Kul'tura narodov Prichernomor'ya, sayı: 239 (Simferepol 2012), s. 170-173.
• __________________________, “Osobennosti peterburgskogo i kiyevskogo spiskov istoricheskogo proizvedeniya Khurremi Chelebi Akaya: tekstologicheskiy aspekt”, Kul'tura narodov Prichernomor'ya, sayı: 237 (Simferepol 2012), s. 186-188.
• __________________________, “Shtrikhi k tvorcheskoy biografii krymskogo avtora serediny XVIII v. Khurremi Chelebi Akaya (v svete svedeniy «Istorii» Said Giraya)”, Kul'tura narodov Prichernomor'ya, sayı: 202 ( Simferepol 2011), s. 176-179.
• __________________________, “Novyy rukopys ‘Istoriyi Chelebi Akaya’ ”, Slovo i Chas, sayı:1 (Kiev 2017), s. 70-81.
• SMİRNOV, Vasili Dimitriyevic, Osmanlı Dönemi Kırım Hanlığı, Selenge Yayınları, İstanbul 2016.
• SÖYLEMEZ, “Kırım Hanlığı-Osmanlı Devleti Siyasi İlişkilerinde Rehin Usulü”, Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, IV/2 (Ordu 2019), s. 84-109.
• ŞEN, Fatma Meliha, “Nidâî ve Kırım Tarihi Hakkında Yeni Bir Eseri: Nusret-i Gazâ-yı Sâhib Gerây Hân, Hikâyet-i Boğdan”, Türkiyat Mecmuası, XXIII/2 (İstanbul 2013), s. 148-164.
• Tatarca-Türkçe Sözlük¸ haz. Fuat Ganiyev-Rifkat Ahmet’yanov-Halil Açıkgöz, İnsan Yayınevi, Kazan 1997.
• TUNA, Sedat, Hadis, Tarih Ve Edebiyat Kaynaklarına Göre Veda Hutbesinin Yeniden İnşâsı, Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri - 2016.
• ULUDAĞ, Süleyman, “Amel”, TDVİA, III, s. 13-16.
• YAKIT, İsmâil, Türk-İslâm Kültüründe Ebced Hesabı ve Tarih Düşürme, 4. basım, Ötüken Yayınları, İstanbul 2017.
• YALVAR, Cihân, “Suçlamaların Gölgesinde Bir Kırım Hanı: Murad Giray Han”, Yeditepe Üniversitesi Tarih Bölümü Araştırma Dergisi, III/6 (İstanbul 2019), s. 1-19.
• YAŞARBAŞ, Enver, Hâdisât Nişancı M. Pâşâ Tarihi ve Osmanlı Tarihi Zeyli, Kamer Yayınları, İstanbul 1983.
• YILMAZ, Mehmet, Edebiyatımızda İslamî Kaynaklı Sözler (Ansiklopedik Sözlük), Enderun Kitapevi, İstanbul 1992.
• YÜKSEL, Sinân, “Rusya’nın Kırım’ı İlhakı (1783)”, Asya Araştırmaları Dergisi, III/2 (Ankara Aralık 2019), s. 217-226.
• NARİMAN, Seyityahya, “V. Vernadskiy adına milliy ilmiy kitaphaneniñ elyazma bölüginde bulunğan qırımtatar ve türk tarihları, tilleri ve edebiyatları böyünca malzemeler”, http://ilmiyqirim.blogspot.com.tr/2011/07/v-vernadskiy-adna-milliy-ilmiy.html?m=1 (Son erişim tarihi 21.08.2020, 13:57).
• http://41.33.22.69/uhtbin/cgisirsi.exe/?ps=wz9EzvCxtU/ELDAR/244460008/60/502/X (Son erişim tarihi: 16.09.2020, 18:53).
• http://resolver.staatsbibliothek-berlin.de/SBB0001509500020000 (son erişim tarihi: 20.08.2020, 14:47).
• http://www.yazmalar.gov.tr/eser/tar%C3%AEhul-kirim/109481 (son erişim tarihi: 10.09.2020, 13:27).
• https://digital.staatsbibliothek-berlin.de/werkansicht/?PPN=PPN778924181 (son erişim tarihi 12.08.2020, 11:33).
• https://katalog.iae.org.tr/yazma/SR_000301.pdf (son erişim tarihi: 13.11.2020, 18:30).
• https://rk.gov.ru/rus/file/Toponimika_krymskih_sel_i_gorodov.pdf (son erişim tarihi: 08.09.2020, 19:41).