Apprenticeship in the Ottoman Bureaucracy: the Example of the Chief Accounting Office in the 18th Century

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 2, 478 - 509, 15.12.2023

Engin Çetin

https://doi.org/10.16985/mtad.1252756

Öz

In th Ottoman bureaucracy, individuals who were employed as kâtib (clerk) candidates were referred to as ‘shakird’ (apprentice). Initially, they were placed under the supervision of a narrow cadre of clerks within the Divan-ı Hümayun (Imperial Council). Over time, they began to work in key bureaucratic institutions such as the Bâbıâlî (Sublime Porte), Defterhâne (Storehouse of Ottoman Cadastral and Other Property Records), and Bâb-ı Defterî (Ottoman Institution for Financial Affairs), which became central pillars of the Ottoman bureaucracy from the mid-17th century onward.
This group primarily consisted of young individuals and served as the primary resource for the Ottoman bureaucracy. While they shared some common characteristics, there were significant differences in the attributes, career trajectories, and job roles of shakirds required by various institutions. Within the already limited number of studies on the history of Ottoman institutions, there has been a noticeable gap in the literature concerning the shakirds, as researchers have primarily focused on the upper echelons of the empire’s bureaucracy.
This paper aims to address this deficiency by discussing the nature of shakirds within the Ottoman bureaucracy. Given the impracticality of conducting comprehensive research on the entire bureaucracy, this study will use the Başmuhasebe Kalemi (Chief Accounting Office) in the 18th century as a case study. It will shed light on the recruitment patterns of the shakirds in the Başmuhasebe Kalemi, their numbers, working conditions, salaries and career paths.

Anahtar Kelimeler

shakird/apprentice, clerk, Chief Accounting Office, bureaucracy, 18th century

Osmanlı Bürokrasisinde Şâkirdlik: 18. Yüzyılda Başmuhasebe Kalemi Örneği

Öz

Osmanlı bürokrasisinde kâtip adayı olarak çeşitli kurumlarda istihdam edilen kimselere şâkird adı verilmekteydi. Başlarda Divan-ı Hümayun çatısı altındaki dar bir kâtip kadrosunun nezaretinde istihdam edilen şâkirdler, 17. yüzyıl ortalarından itibaren merkezî bürokrasinin sacayağını oluşturan Bâbıâlî, Defterhâne ve Bâb-ı Defterî’de çalışmaya başlamışlardı. Ekseriyetle küçük yaştaki çocuklardan oluşan bu grup, Osmanlı bürokrasisinin temel personel kaynağını teşkil etmekteydi. Kurumların ihtiyaç duyduğu şâkirdlerin özellikleri, kariyer yolları ve çalışma düzenleri arasında ciddi farklılıklar olmakla birlikte genel manada şâkirdlerin pek çok ortak özelliği de bulunmaktaydı. Bugüne kadar sınırlı sayıdaki Osmanlı teşkilat tarihi çalışmalarında, araştırmacılar ister istemez imparatorluğun üst bürokrasisine odaklandıklarından şâkirdlere dair ciddi bir literatür oluşmamıştır. Bu makale söz konusu eksiklikten hareketle Osmanlı bürokrasisinde şâkirdliğin mahiyeti ele alacaktır. Ancak bütün kurumları kapsayacak bir araştırmanın şu aşamada mümkün olmaması nedeniyle örneklem olarak Başmuhasebe Kalemi, dönem olarak ise 18. yüzyıl ele alınacaktır. Bu çerçevede Başmuhasebe Kalemi şâkirdlerinin nasıl tayin edildikleri, sayıları, terfi usülleri, çalışma şartları, gelirleri ve kariyerleri ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Şâkird, Kâtip, Başmuhasebe Kalemi, Bürokrasi, 18. Yüzyıl

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (=BOA)
• Ali Emirî Tasnifi Sultan IV. Mehmed Evrakı (=AE.SMMD.IV), nr. 42/4776.
• Ali Emirî Tasnifi Sultan III. Ahmed Evrakı (=AE.SAMD.III), nr. 32/3004.
• Ali Emirî Tasnifi Sultan I. Abdülhamid Evrakı (=AE.SABH.I), nr. 274/18391.
• Bâb-ı Âsafî Divan-ı Hümayun Kalemi Ruus Defterleri (=A.DVNRSK.d), nr. 1-86; 90; 92M; 93; 95; 97; 99.
• Bâb-ı Âsafî Ruus Kalemi Defter Tasnifi (=A.RSK.d), nr. 1563.
• Bâb-ı Âsafî Ruus Kalemi Dosya Tasnifi (=A.RSK), nr. 520/100; 900/42; 2000/90.
• Bâb-ı Defterî Başmuhasebe Kalemi Defter Tasnifi (=D.BŞM.d), nr. 2970; 3064; 42431.
• Bâb-ı Defterî Başmuhasebe Kalemi Dosya Tasnifi (=D.BŞM), nr. 1644/41;1785/81; 2418/90; 4134/113; 4429/72; 4635/101; 5198/65; 5205/56; 6045/4; 6775/57; 7699/25; 7787/53; 7868/44; 7940/20.
• Bâb-ı Defterî Küçük Ruznamçe Kalemi Dosya Tasnifi (=D.KRZ), nr. 87/88.
• Cevdet Tasnifi Dâhiliye Evrakı (=C.DH), nr. 88/4384.
• Hatt-ı Hümayun Tasnifi (=HAT), nr. 489/23984.
• İbnülemin Tasnifi Tevcihat Evrakı (=İE.TCT), nr. 13/1455.
• Kamil Kepeci Tasnifi (=KK), nr. 61/5; 261/2; 279; 3420; 3428; 3438; 3441; 3445; 3446; 3451; 3452; 3459; 3463; 3467; 3472; 3476; 3483; 3487; 3503; 3505; 3506.
• Maliyeden Müdevver Defterler (=MAD), nr. 2472; 2504; 2798; 2974; 2985; 2993; 3813; 3970; 8989; 10149; 10150; 10151; 10163; 10194; 10306; 10307; 22080; 23944.
• Sadaret Defterleri (=A.d), nr. 2937.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defter Tasnifi (=TSMA.d), nr. 3208.
• Bibliothèque Nationale de France (Fransa Millî Kütüphanesi)
• MS.TURC, nr. 196 (Ruus Defteri).