Cami Kütüphane Vakfiyelerinden Nizamnamelere Kitapları Koruma Yöntemleri

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 2, 355 - 386, 15.12.2023

Sevgi Diker

https://doi.org/10.16985/mtad.1306414

Öz

Halk kütüphanesi olarak çalışan Osmanlı cami kütüphanelerinin vakfiyelerinin çoğu günümüze ulaşmıştır. Kitap vâkıfları tahmin edilenden daha fazladır. İlk dönemlerdeki sıklıkla camilere, tekke ve zaviyelere kurulan birkaç dolaplık kütüphanelerin yerini zamanla müstakil kütüphaneler almıştır. Vâkıfın kitap listesini, kimlere ne şartlarda hizmet verileceğini, teşkilatlanmasını belirleyen bu vakfiyeler, kitaplarının bakımsızlıktan, yırtılmaktan ve hırsızlıktan korunmasını sağlayacak maddeleri de kapsar. Kitap vâkıflarının en önemli sorunu kitaplarının bekası olduğundan vakfiyelerde kitapları korumak için birçok önlem alınmıştır. Ancak 19. yüzyıla gelindiğinde atıl kalan cami kütüphanelerindeki kitaplar hızla eksilmeye başlar. Yurtiçinde ve yurtdışında satılmaya başlayan vakıf kitaplarını korumakla ilgili ilk önlemler Evkaf-ı Hümayun Nezareti tarafından alınmaya çalışılmıştır. Vakıf kitapları yurtdışına kaçırılıyorsa da ilk Asar-ı Atika Nizamnâmelerinde koruyucu maddeler yer almaz. Vakıf kitapların tespit ve kayıt çalışmalarının başlaması koleksiyonları bilinir hale getirmiş, Evkâf-ı İslâmiye Müzesi bir kısmını kurtarmıştır. Bu çalışmada cami kütüphanelerine, vakfiyelerdeki kitapları koruma önlemlerine, yaşanan sıkıntılara ve vakıf kitaplarının devlet malı olarak korunma serüvenine yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

kitap vakfiyeleri, kitap vakfı, vakfiye, Evkâf-ı İslamiye Müzesi, Asar-ı Atika Nizamnâmesi, cami kütüphaneleri

The Book Protection Methods from the Endowments of the Mosque Libraries to the Regulations

Öz

Since the early development of Islamic civilization, in virtually every Islamic geography, libraries have been built in mosques, which are used by the Muslims to worship and socialise, and which serve as public spaces. The fact that the mosque, as a public space, brought together people from different social classes, enabled the donated books to reach a wider audience. In this regard, the first public libraries of the Ottoman state were those built with donated books inside mosques. Although they had a positive attitude towards making the libraries in mosques available to the public, the survival of the books was a top priority and thus many measures were taken to protect the books in the waqfs. However, by the 19th century, the books in mosque libraries in idle statebegan to decrease rapidly. The first measures to protect the waqf books sold in and out of the Ottoman State, were taken by the Ministry of Waqfs. Although waqf books were smuggled abroad, the first Asar-ı Atika Regulations did not include protective measures. In our country, when the term " ancient artefacts" is referred to, the first thing that comes to mind is those found under the ground; therefore, these artefacts gained the status of state property first. However, with the awareness raised, books have come to be identified and recorded and the collections became known. Although some of the manuscripts were preserved with the establishment of the Evkâf-ı Islamiye Museum, it was not possible to preserve all of them. This study draws on a review of examples of mosque library waqfiyas established in the Ottoman period, archival documents, the first regulations issued for the protection of historical artefacts, and the relevant literature. Although the regulations on the protection of books in waqfiyas constitute the basis of modern conservation methods applied today, the subject has been analysed in the context of mosque waqfiyas.

Anahtar Kelimeler

Mosque library, book waqfiyas, waqf, Evkâf-ı Islamiye Museum, Asar-ı Atika Regulation

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bâb-ı Âsafî Dîvân-ı Hümâyûn Sicilleri Mühimme Defterleri (A.{DVNSHM.d.) d.34, h.272; d.133, h.232 Sadaret Mukavelenameler (A.{DVN.MKL.)12/5
• Sadaret Mektubî Kalemi Nezaret ve Devair (A.{MKT.NZD.)372/96; 451/54
• Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.)1541/115541/3; 3627/272008; 3848/288527/2
• Cevdet Tasnifi Maarif Belgeleri (C.MF.) 2/100; 81/4012
• Evkaf Defterleri (EV.d.) 21346
• Hazine-i Hassa Defterleri (HH.d.) 25145
• İbnülemin Tasnifi Hatt-ı Hümâyûn Belgeleri (İE.HAT.) 4/388
• İbnülemin Tasnifi Vakıf Belgeleri (İE.EV.) 53/5892
• İrade Dahiliye (İ.DH.) 316/20390/1, 2; 838/67396
• İrade Meclis-i Vâlâ (İ.MVL.) 199/6228/1, 2, 3; 467/21180/1
• Kamil Kepeci Tasnifi Defterleri (KK.d.) 217
• Maarif Nezareti Mektubî Kalemi (MF. MKT.)76/51; 82/112; 224/5/2, 5, 6, 7, 9; 1035/20; 1077/13/2
• Şura-yı Devlet (ŞD.) 201/31/2; 2479/28/3
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri (TSMA.D.) 7029, 9559
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TSMA.E.) 61/1-2=381/32; 177/725=117/5; 3099/5=572/5; 6090/1=753/74; 7218/1-815/18; 11747/1-1002/27
• Zabtiye (ZB.) 390/53
• İBB. Atatürk Kitaplığı. Muallim Cevdet. (M.C.) O. 61
• Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Fihrist 3
• Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi 3752/2
• Süleymaniye Kütüphanesi, Mehmed Ağa Cami 134
• Süleymaniye Kütüphanesi, Mihrişah Sultan 12
• Süleymaniye Kütüphanesi, Pertev Paşa 104-105
• Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa 349
• Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar 251
• Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Câmi 150
• Topkapı Sarayı Kütüphenesi, Yeni Yazmalar (YY.)75
• Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Emanet Hazinesi (E.H.) 3028
• Nuruosmaniye Kütüphanesi, Fihrist 6
• Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi 2196
• Bursa Eski Eserler Kütüphanesi, Ulu Cami 435
• Abbas Ağa ibni Abdurrezzak Vakfı, Şer‘iyye Sicilleri, Evkâf-ı Hümâyun Müfettişliği Mahkemesi, 1 Recep 1080-25 Kasım 1669, Sicil No: 63, y. 16-22.
• Ali bin Recep Vakfiyesi, Şer‘iyye Sicilleri, Rumeli Sadareti, Sicil No: 3, y. 240.
• Abdi Efendi ibni Mehmed, Üsküdar Mahkemesi, 1 Rebiyülahır 1044-25 Ağustos 1634, Sicil No: 179, y. 50a-51b.
• Abdülkâdir Efendi Vakfı, Şer‘iyye Sicilleri, Kısmet-i Askeriyye Mahkemesi, 25 Muharrem 1086- 21 Nisan 1675, Sicil No: 8, y. 62a-b.
• Abdülkâdir Beyefendi ibni Melek Mehmed Paşa Vakfı, Galata Mahkemesi, 26 Rebiyülevvel 1223-22 Mayıs 1808, Sicil No: 564, s. 63b-64a.
• Abdurrahman Efendi ibni Mehmed Efendi Vakfı, Evkâf-ı Hümâyun Müfettişliği Mahkemesi, 20 Rebiyülahir 1129-3 Nisan 1717, Sicil No: 107, y. 99-102.
• Abdurrahman bin Mustafa (Büzürg Ağa), Rumeli Kazaskerliği ve Rumeli Sadâreti Mahkemesi, 11 Recep 1001-13 Nisan 1593, Sicil No: 21, y. 13a-14a.
• Abdurrahim Efendi ibni Mehmed Efendi Vakfı, Evkâf-ı Hümâyun Müfettişliği, 20 Rebiyülahir 1129-3 Nisan 1717, Sicil No: 107, y. 99-102.
• Abdurrahim Efendi ibni Mehmed Efendi, Şer‘iyye Sicilleri, Evkâf-ı Hümâyun Müfettişliği Mahkemesi, 20 Rebiyülevvel 1129-3 Nisan 1717, Sicil No: 107, y. 99-102.
• Bursa Şer‘iyye Sicilleri, A.156/208, y. 24b.
• Davud Efendi Vakfiyesi, Üsküdar Mahkemesi, 13 Rebiyülahir 1093-20 Nisan 1682, Sicil No: 287, y. 89a-b.
• El-Hâc Mehmed Arif Efendi ibni Süleyman bin Hüseyin, Davud Paşa Mahkemesi, 25 Cemâziyelâhir 1258-3 Ağustos 1842, Sicil No: 129, y. 13-14.
• Fatma Sultan ibnetü Mahmud Paşa vakfiyesi için bkz.Şer‘iyye Sicilleri, İstanbul Bâb Mahkemesi, 1 Cemaziyülevvel 1083-24 Eylül 1672, Sicil No: 14, y. 115a-b.
• Ferruh Kethüda ibni Abdülhalim Vakfiyesi, Kısmet-i Askeriyye Mahkemesi, (10) Şaban 973-2 Mart 1566, Sicil No: 2, y. 26a-96b.
• Galata Kadısı Hıfzı İbrahim Efendi Vakfiyesi, Evkâf-ı Hümâyun Müfettişliği Mahkemesi, 26 Zilkade 1120-6 Şubat 1709, Sicil No: 115, s. 99-101.
• Hacı Mehmed Arif Efendi ibni Süleyman bin Hüseyin Vakfiyesi, Davud Paşa Mahkemesi, 25 Cemâziyelâhir 1258-3 Ağustos 1842, Sicil No: 129, y. 13-14.
• Hacı Ahmed Çelebi Vakfiyesi, Şer‘iyye Sicilleri, Ahî Çelebi Mahkemesi, 10 Şaban 1105-6 Nisan 1694, Sicil No: 78, y. 12a-b.
• Hacızâde Mustafa Efendi ibni Ali Vakfiyesi, 5 Zilhicce 1086-20 Şubat 1676, İstanbul Bâb Mahkemesi, Sicil No: 25, y. 184b-185a.
• Hüseyin Efendi ibni Mahmud bin Abdullah, Mahmud Paşa Mahkemesi, 22 Safer 1259-24 Mart 1843, Sicil No: 43, y. 40b.
• Lâtibe Hatun binti Abdullah, İstanbul Bâb Mahkemesi, 2 Ramazan 1077-2 Şubat 1667, Sicil No: 3, y. 93 a-b.