The Term of Gregorian Zone Kipchak Turkish Based on the Text of Tore Bitiki

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 2, 404 - 425, 15.12.2023

Soner Atalan

https://doi.org/10.16985/mtad.1362371

Öz

Töre Bitiği is a law text that regulates the lives and determines the social relationships of the Gregorian Kipchaks. The Dadastan Girk (Book of Judgments), written in the Hay language by Mihitar Goş in the 12th century. It was translated from the Hay language to Latin between 1518-1519. It was translated from Latin into Polish under the auspices of King Zigmont I in 1523, and from Polish into Gregorian Zone Kipchak Turkish on the same date. The Töre Bitiği text not only serves as a translated text but also has the characteristic of being a text that has been reconstructed by the Gregorian Kipchaks.
In this study, information about the Gregorian Kipchaks, the relations of the Kipchaks with the Georgians and Hays, the formation process, copies and content of the Töre Bitiği was given. Afterwards, the explanations written in the text about the language of the text and the nationality and linguistic distinctions were examined. The language and nationality information in this text has been evaluated with the information in other works written in the same language. In the light of this information, the reasons why the language of these texts is called the term Gregorian Zone Kipchak Turkish are explained.

Anahtar Kelimeler

Töre Bitiği, Book of Laws, Gregorian Zone Kipchak Turkish, Kipchaks, Gregorian Kipchaks, Eastern Europe.

Töre Bitiki Metninden Hareketle Gregoryan Muhiti Kıpçak Türkçesi Terimi

Öz

Töre Bitiği, Gregoryan Kıpçakların hayatlarını düzenleyen, toplumsal ilişkilerini belirleyen bir hukuk metnidir. Mihitar Goş tarafından 12. yüzyılda Hay diliyle yazılan Dadastan Girk (Yargı Kitabı) 1518-1519 yılları arasında Hay dilinden Latinceye, 1523 yılında Kral I. Zigmont himayesinde Latinceden Lehçeye ve aynı tarihte Lehçeden Gregoryan Muhiti Kıpçak Türkçesine tercüme edilmiştir. Bu tercüme sırasında, Dadastan Girk’in giriş bölümü ve 98 maddesi Hay dilinden Kıpçak Türkçesine doğrudan tercüme edilmiş ve bu bölümlere ek olarak 24 madde Gregoryan Kıpçaklar tarafından Kıpçak Türkçesi ile eklenmiştir. Bu 24 ek madde dışında, Yargılama Usulü Yasaları bölümü tamamıyla Gregoryan Kıpçaklar tarafından yazılmıştır. Bu sayede Töre Bitiği metni sadece tercüme bir metin değil aynı zamanda Gregoryan Kıpçaklar tarafından yeniden oluşturulmuş bir metin olma özelliği kazanmıştır.
Bu çalışmada önce, Gregoryan Kıpçaklar, Kıpçakların Gürcü ve Haylarla ilişkileri, Töre Bitiği’nin oluşum süreci, nüshaları ve içeriği hakkında bilgiler verilmiştir. Sonrasında, metninde eserin dili hakkında yazılan açıklamalar ve eserdeki millet ve dil ayrımları incelenmiştir. Bu metinde yer alan dil ve millet bilgileri aynı dille yazılan diğer eserlerdeki bilgiler ile birlikte değerlendirilmiştir. Bu bilgiler ışığında bu eserlerin yazıldığı dilin Gregoryan Muhiti Kıpçak Türkçesi terimi ile isimlendirilmesinin gerekçeleri sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Töre Bitiği, Yasa Kitabı, Gregoryan Muhiti Kıpçak Türkçesi, Kıpçaklar, Gregoryan Kıpçaklar, Doğu Avrupa.

Kaynakça

• Akbulut, Ersin, Töre Bitigi (İnceleme-Metin), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elâzığ 2017.
• Alasania, Giuli, “Gürcistan Kıpçakları, Türkler Ansiklopedisi, II, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara (2002), s. 793-797.
• Alasania, Giuli, Gürcüler ve İslam Öncesi Türkler, haz. N. Karaçava vd., Karadeniz Teknik Üniversitesi Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Trabzon 2013.
• Alışık, C. Eralp, “Hülagu Han (ö. 1265)”, Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk Sanatı ve Kültürü: Nejat Diyarbekirli’ye Armağan, Ankara 2006, 289-298.
• Alışık, C. Eralp, “Orta Asya Türk-Moğol Tarihçiliğinde Türk Soylu Toplulukların Ortak Tarihî ve Edebî Anlayışı Üzerine Katkılar”, 11. Millî Türkoloji Kongresi Bildirileri (11-13 Kasım 2014), I., İstanbul Büyükşehir Belediyesi Daire Başkanlığı Kültürel Etkinlikler Müdürlüğü, İstanbul 2014, s. 171-185.
• Allen, William Edward David, A History of the Georgian People, Routledge & Paul, London: 1971.
• Altınkaynak, Erdoğan, “Gregoryan Kıpçakların Dil Yadigarları”, Karadeniz Araştırmaları Balkan, Kafkas, Doğu Avrupa ve Anadolu İncelemeleri Dergisi, sayı 4, (2005), s. 21-38.
• Andreasyan, Hrant D. çev., Urfalı Mateos Vakâyi-nâmesi ve Papaz Grigor’un Zeyli, Not. Edouard Dulaurer, haz. Halil Yinanç, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1987.
• Argunşah, Mustafa, “Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi ile Kodeks Kumanikus’u Biçim Bilgisi Yönünden Karşılaştırma”, 7. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı, C. I., Fırat Üniversitesi, Elâzığ 2015, s. 89-104.
• Arıkan, İbrahim, “Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, IV/6 (Aralık 2006), s. 130-141.
• Arıkan, İbrahim, Ermeni Harfleriyle Yazılmış Kıpçakça Zebur (Metin-Dizin), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gaziantep 2006.
• Aynakulova, Gülnisa, “Gregoryen Kıpçaklar’a Dair, BELLETEN, 69 (256), (2005), s. 825-840.
• Aynakulova, Gülnisa, “Ermeni Kıpçaklar mı Gregoryen Kıpçaklar mı?”, Milli Folklor, 84, (2009), s. 114-126.
• Brosset, Marie-Felicite, Gürcistan Tarihi (Eski çağlardan 1212 yılına kadar), Gürcüceden çev. Hrant D. Andreasyan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003.
• Büyükçınar, Ayşe Beyza, “Gürcü Kaynaklarına Göre Gürcistan Altın Çağ Döneminin Son Hükümdarı: Kraliçe Tamar”, Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, III/4, (2017), s. 31-46.
• Caferoğlu, Ahmet, Türk Dili Tarihi, C. II, Enderun Kitabevi, İstanbul 1984.
• Chirli, Nadejda, Ermeni Kıpçakça Dualar Kitabı Algış Bitiği, Stichting SOTA Netherlands Haarlem 2005.
• Clauson, Sir Gerard, “Armeno-Qıpçaq”, Rocznık Orientalistyczny, T. 34, S.2., (1971).
• Çengel Kasapoğlu, Hülya, “Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi”, Dil Araştırmaları, S 10, Bahar, (2012), 17-81.
• Çetin Milci, Ebru, “Gregoryan Muhiti Kıpçak Türkçesinin İmlâ Özellikleri, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, II/2, (2015), 159-180.
• Çetin Milci, Ebru, Gregoryan Muhiti Kıpçak Türkçesi Mahkeme Tutanakları (1630-1635) (İnceleme-Metin-Dizin), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2014.
• Çoğ, Mehmet, “Ortaçağ’da Kafkasya Havzasında Kıpçaklar”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 19, (2015), 57-74.
• Daşkeviç, Yaroslav, “Armyano-kypchakskiy yazyk Bibliografiya literatury 1802-1978 gg.”. Rocznik Orientalistyczny XL, (1979).