Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi’nde Galata

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 370 - 403, 15.12.2024

Kerim İlker Bulunur

https://doi.org/10.16985/mtad.1536660

Öz

Evliyâ Çelebi, 10 ciltlik seyahatnamesinin ilk cildini İstanbul’a ve çevresindeki yerleşimlerin ayrıntılı tasvirine ayırmıştır. Bu yerleşimler sadece Eyüp, Galata ve Üsküdar gibi kaza merkezlerinden oluşmuyor, Boğazın hem Rumeli hem de Anadolu yakasındaki en uzak kasaba ve köylere kadar uzanıyordu. Evliyâ Çelebi’nin İstanbul’un tarihine, coğrafyasına, mimarisine, sosyal ve kültürel yapısı ile iktisadi hayatına dair paylaştığı bu bilgiler oldukça kıymetlidir. Bu makalede Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin ilk cildindeki Galata bölümü ele alınacaktır. Evliyâ Çelebi burayı, Galata kalesi veya Galata şehri olarak adlandırıyordu. Galata, Bizans döneminde Cenevizlilerin önemli bir ticaret kolonisiydi ve 1453’ten sonra İstanbul’a bağlı kazalardan biri haline getirilerek kadı ve subaşı atanmıştı. Evliya Çelebi’nin İstanbul seyahatine başladığında burası yaklaşık olarak iki yüz yıllık bir Osmanlı geçmişine sahipti. Fatih Sultan Mehmed döneminden itibaren uygulanan iskân politikaları neticesinde önemli bir Müslüman nüfus bölgeye yerleşmiş ve Müslümanların yaşadıkları bölgelerde irili ufaklı camiler ve mescidler inşa edilerek ilk Müslüman mahalleleri oluşmuştu. Ayrıca Avrupalı (Frenk) tüccarlar, Rumlar ve Ermeniler nüfusun önemli bir parçasıydı. Evliyâ Çelebi uzun süredir Osmanlı hâkimiyetinde olan Galata’nın tarihi, surları, mimari yapıları ve nüfusu gibi konularda önemli bilgiler vermektedir. Bu makalenin amacı Evliya Çelebi’nin Galata şehri hakkında yazdıklarını, farklı kaynaklardan karşılaştırarak detaylı bir şekilde değerlendirmektir.

Anahtar Kelimeler

Galata, İstanbul, Osmanlı Devleti, Evliyâ Çelebi, Arap Camii

Galata in Evliyâ Çelebi’s Seyahatname

Öz

Evliyâ Çelebi dedicated the first volume of his ten-volume travelogue to a detailed depiction of Istanbul and its surrounding settlements. These settlements were not limited to the central districts of Eyüp, Galata, and Üsküdar but extended to the farthest towns and villages on both the Rumeli and Anatolian sides of the Bosphorus. The information provided by Evliyâ Çelebi regarding the history, geography, architecture, social and cultural structure, and economic life of Istanbul is precious. This article focuses on the Galata section in the first volume of Evliyâ Çelebi's Seyahatname. Evliyâ Çelebi referred to this area as the Galata Fortress or the City of Galata. During the Byzantine period, Galata was an important Genoese trading colony. After 1453, it became one of the districts under the jurisdiction of Istanbul, with a judge (kadi) and a subaşı appointed. By the time Evliyâ Çelebi embarked on his travels in Istanbul, Galata had been under Ottoman rule for approximately two centuries; as a result of settlement policies implemented since the era of Mehmed II, a significant Muslim population settled in the region, leading to the establishment of the first Muslim neighborhoods, which were marked by the construction of various mosques and smaller places of worship. European merchants, Greeks, and Armenians also constituted significant portions of the population. Evliyâ Çelebi provides essential insights into the history, fortifications, architectural structures, and demographics of Galata, which had been under Ottoman control for a considerable time. This article aims to conduct a detailed evaluation of Evliyâ Çelebi's writings on the city of Galata, comparing them with various other sources.

Anahtar Kelimeler

Galata, Istanbul, Ottoman Empire, Evliyâ Çelebi, Arab Mosque

Kaynakça

• Abdülkadir Efendi, Topçular Kâtibi ‘Abdülkâdir (Kadrî) Efendi Tarihi (Metin ve Tahlîl), II, haz. Ziya Yılmazer, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003.
• Akkaya, Mustafa, “Evliyâ Çelebinin Seyahatnamesi’nde ‘Üsküdar’”, Kesit Akademi Dergisi, 11, (2017), s. 321-338.
• Arseven, Celâl Esad, Eski Galata ve Binâları, haz. Dilek Yelkenci, Çelik Gülersoy Vakfı İstanbul Kütüphanesi Yayınları, İstanbul 1989.
• Avcı, Casim, “Military Expeditions Launched by Muslim Arabs to the Byzantine Capital of Constantinople”, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, II/2, (2015), s. 7-24.
• Aynur, Hatice, “İstanbul Çeşmelerine Kaynak Olarak Evliyâ Çelebi Seyâhatnâme’si”, Ekrem Hakkı Ayverdi’nin Hâtırasına: Osmanlı Mimarlık Kültürü, haz. Hatice Aynur, A. Hilal Uğurlu, Kubbealtı, İstanbul 2016, s. 177-230.
• Ayvansarâyî Hüseyîn Efendi, Hadîkatü’l-Cevâmi‘, haz. Ahmed Nezih Galitekin, İşaret Yayınları, İstanbul 2001.
• Ayverdi, İlhan, Asırlar Boyu Târihî Seyri İçinde Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı, İstanbul 2010.
• Bacque-Grammont, Jean-Louis, “Evliyâ Çelebi’nin Seyahatname’sinde İstanbul İstiridyeleri ve İstiridyecileri”, Osmanlı’nın İzinde Prof. Dr. Mehmet İpşirli Armağanı, I, haz. Feridun Emecen, İshak Keskin, Ali Ahmetbeyoğlu, Timaş Yayınları, İstanbul 2013, s. 241-248.
• Bacque-Grammont, Jean-Louis, “Textes et images commentés, I. La description de Tophane par Evli̇yâ Çelebî”, Anatolia Moderna, 8, (1999). s. 3-42.
• Bardakçı, Murat, Üçüncü Selim Devrine Ait Bir Bostancıbaşı Defteri, Pan Yayıncılık, İstanbul 2013.
• Batur, Afife, “Karaköy Mescidi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, IV, (1994), s. 456-458.
• Behar, Cem, Bir Mahallenin Doğumu ve Ölümü (1494-2008): Osmanlı İstanbulu’nda Kasap İlyas Mahallesi, 2. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2019.
• Belin, M. A., Histoire de la Latinité de Constantinople, Alphonse Picard et Fils, Paris 1984.
• Bulunur, Kerim İlker, Osmanlı Galatası (1453-1600), Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2014. Canard, Marius, “Tarih ve Efsâneye Göre Arapların İstanbul Seferleri”, çev. İsmail Hâmi Danişmend, İstanbul Enstitüsü Dergisi, 2, (1956), s. 213-259.
• Chakib, Benafri, Endülüs’te Son Müslüman Kalıntısı Morisko’ların Cezayir’e Göçü ve Osmanlı Yardımı (1492-1614), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi ), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1989.
• Clavijo, [Ruy González de], Embassy to Tamerlane 1403-1406, çev. Guy Le Strange, George Routledge and Sons Ltd., London 1928.
• Çetinkaya, Halûk, “Arap Camii in Istanbul: Its Architecture and Frescoes”, Anatolia Antiqua, 18, (2010), s. 169-188.
• Çınaryılmaz, Naz Ecem, Galata Kurşunlu Han (Rüstem Paşa Hanı), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul 2019.
• Dağlı, Yücel, “Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi’ndeki İstanbul Esnaf Alayı”, Çağının Sıradışı Yazarı Evliyâ Çelebi, ed. Nuran Tezcan, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2009, s. 91-108.
• Dağlı, Yücel, Seyit Ali Kahraman, “Beyoğlulu Seyyah Evliyâ Çelebi’nin Eserinde Galata”, Geçmişten Günümüze Beyoğlu, II, TAÇ Yayınları, İstanbul 2004, s. 721-744.
• Dankoff, Robert, Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi Okuma Sözlüğü, çev. Semih Tezcan, Sanat Kitabevi, İstanbul 2004.
• Dankoff, Robert, Seyyah-ı Âlem Evliyâ Çelebi’nin Dünyaya Bakışı, çev. Müfit Günay, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2010.
• Demircanlı, Yüksel Yoldaş, İstanbul Mimarisi İçin Kaynak Olarak Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, İstanbul 1989.
• Dişören, N. Esra, “Kemankeş Mustafa Paşa Cami”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, IV, (1994), s. 522.
• Dişören, N. Esra, “Makbul İbrahim Paşa Camii”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, V, (1994), s. 277.
• Ergenç, Özer, “Osmanlı Şehrinde Esnaf Örgütlerinin Fiziki Yapıya Etkileri”, Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), ed. Osman Okyar ve Halil İnalcık, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara 1980, s. 103-109.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Muhammed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, 1. Kitap, haz. Robert Dankoff, Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2006.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Muhammed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, 2. Kitap, haz. Zekeriya Kurşun, Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2006.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Muhammed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 308 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, 8. Kitap, haz. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı ve Robert Dankoff, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2003.
• Eyice, Semavi, “Arap Camii”, DİA, III, (1991), s. 326-327.
• Eyice, Semavi, “Arap Camii”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, I, (1994), s. 294-295.
• Eyice, Semavi, “Galata’da Türk Eserleri”, DİA, XIII, (1996), s. 307-313.
• Eyüb Mahkemesi (Havass-ı Refia) 3 Numaralı Sicil (H. 993 - 995 / M. 1585 - 1587), haz. Baki Çakır, Ayşe Seyyide Adıgüzel, Zeynep Trabzonlu, Hilal Kazan, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, İstanbul 2011.
• Freely, John, Evliyâ Çelebi’nin İstanbulu, çev. Müfit Günay, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2003.
• Galata Mahkemesi 580 Numaralı Sicil (H. 1221-1222 / M. 1806-1808), haz. Yılmaz Karaca, Mümin Yıldıztaş, Kültür AŞ, İstanbul 2019.
• Galland, Antoine, İstanbul’a Ait Günlük Anılar (1672-1673), II, çev. Nahid Sırrı Örik, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1998.
• Gedikli, Fethi, Osmanlı Şirket Kültürü, İz Yayıncılık, İstanbul 1998.
• Gerlach, Stephan, Türkiye Günlüğü 1577-1578, II, çev. Türkis Noyan, Kitap Yayınevi, İstanbul 2007.
• Gülsoy, Ersin, Girit’in Fethi ve Osmanlı İdaresinin Kurulması (1645-1670), Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları, İstanbul 2004.
• Gyllius, Petrus, İstanbul’un Tarihi Eserleri, çev. Erendiz Özbayoğlu, Eren Yayınları, İstanbul 1997.
• Haskan, M. Nermi, İstanbul Hamamları, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayınları, İstanbul 1995.
• Hasluck, F. W., “The Mosques of the Arabs in Constantinople”, The Annual of the British School at Athens, 22, (1916/1917-1917/1918), s. 157-174.
• İncicyan, P. Ğ., XVIII. Asırda İstanbul, Tercüme ve Notlar: Hrand D. Andreasyan, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul 1976.
• İvecan, Raif, “Evliyâ Çelebi’nin Seyahatnâme Adlı Eserinde İstanbul’da Yeme İçme Kültürü”, Yücel Dağlı Anısına, haz.
• Evangelia Balta, Yorgos Dedes, Emid Nedret İşli, M. Sabri Koz, Turkuaz Yayınları, İstanbul 2011, s. 284-303.
• Koçu, Reşad Ekrem, “Bostancı Başı Defterleri”, İstanbul Enstitüsü Mecmuası, IV, (1958), s. 39-90.
• Kolağası Mehmed Râif, Mir’ât-ı İstanbul, 1. Cilt, 2. Kitap, yay. haz. Doğan Yavaş, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2021.
• Kömürciyan, Eremya Çelebi, İstanbul Tarihi XVII. Asırda İstanbul, Tercüme ve Tahşiye: Hrand D. Andreasyan, Eren Yayınları, İstanbul 1988.
• Krstić, Tijana, “Moriscos in Ottoman Galata, 1609-1620s”, The Expulsion of the Moriscos from Spain: A Mediterranean Diaspora, ed. Mercedes García-Arenal, Gerard Wiegers, Leiden, Brill, Boston 2014, s. 269-285.
• Mantran, Robert, “Foreign Merchants and the Minorities in Istanbul during the Sixteenth and Seventeenth Centuries”, Christians and Jews in the Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Society, I, ed. Benjamin Braude, Bernard Lewis, Holmes & Meier Publishers, New York 1982, s. 127-137.
• Matteucci, Gualberto, Un Glorioso Convento Francescano Sulle Rive del Bosforo: Il S. Francesco di Galata in Costantinopoli, c. 1230-1697, Studi Francescani, Firenze 1967.
• Müller-Wiener, Wolfgang, İstanbul’un Tarihsel Topografyası, çev. Ülker Sayın, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2002. Öz, Tahsin, İstanbul Camileri, II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1997.
• Özay, Yeliz, “Evliyâ Çelebi Seyahatname’sinde İstanbul’un Tılsımlarının Hikâye Edilişi”, Millî Folklor, 81, (2009), s. 54-63.