16. Yüzyılda Osmanlı Muhasebecilerinin Matematik Anlayışındaki Gelişmeler: Mürşidü’l-Muhasibin Örneği

Yıl 2019, Sayı: 16, 111 - 144, 01.01.2019

Tuba Oğuz Ceylan

Öz

Osmanlı muhasebe sisteminde maliye kâtipleri, devletin gelir-gider hesabından sorumlu olduklarından ötürü devlet teşkilatının en önemli aktörlerindendir. Hesap tekniklerinde oldukça yetkin oldukları bilinen bu katiplerden (muhasebecilerden) bazıları, matematiksel metotların devlet muhasebesi problemlerine uygulandığı muhasebe-matematik eserlerini telif etmişlerdir. Çalışmamızda incelenen Katip Alaeddin Yusuf’un Mürşidü’l- Muhasibin isimli eseri de bu durumun en iyi bilinen örneklerindendir. 16. asrın başlarına ait olan bu eser, o dönemdeki muhasebecilerin (kâtiplerin) matematikte ulaştıkları seviyeyi göstermesi bakımından önem taşımaktadır.
Çalışmamızda, Katip Alaeddin Yusuf’un muhasebe matematiğine katkılarını tespit etmek amacı ile Mürşidü’l- Muhasibin isimli eseri, genel olarak tanıtılmıştır ve içeriğinde dikkat çeken bazı konulardan alıntılar yapılarak, bunlar matematiksel olarak çözümlenmiştir. Ayrıca, Mürşidü’l- Muhasibin’i, klasik dönem Osmanlı muhasebe matematik eserlerinin ilki kabul edilen Hacı Atmaca’nın Mecmaʻu’l-Kavâid’den farklı ve daha yetkin kılan konular ve metotların üzerinde durulmuştur. Bu bağlamda, söz konusu eserde muhasebecilere gerekli olan konularla ne kadar ve nasıl ilgilenildiğine dair birtakım sorulara yanıtlar aranmış ve Osmanlı muhasebecilerinin ihtiyaçlarını karşılayan matematik kültürü analiz edilmeye çalışılmıştır.
Müellifin pratik ihtiyaçları önceleyen bir zümreye mensup olmasına rağmen, eserinde, tanımlara, kavramsal farklılıklara, terimlere ve işlemlerde en isabetli sonucu hedeflemeye özen gösterdiği tespit edilmiştir. Bununla beraber, Mürşidü’l- Muhasibin’de çok sayıda çözümlü problem yardımıyla, konular muhasebecilere en iyi şekilde kavratılmaya çalışılmıştır. Eserin çoğu zaman, ortaçağ İslam dünyası matematik geleneğini devam ettirdiği ve bu gelenek içerisinde muhasebecilere hitap ettiği belirlenmiştir. Sonuç olarak eser, hedef kitlesi muhasebeciler olmasına rağmen, Hacı Atmaca’nın temsil ettiği pratik ve aritmetiksel konulardan ibaret bir matematik anlayışını aşmakta ve teorik karakteri baskın bir eser olarak ön plana çıkmaktadır. Çalışmamız için söz konusu eserlerin elverişli ve güvenilir nüshaları seçilmiş ve elde edilen bilgiler, diğer kaynaklardakiler ile bütünleştirilerek değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, muhasebe, matematik, Katip Alaeddin Yusuf, Mürşid el- Muhasibin

The Developments of Ottoman Accounting in the 16th Century in Mathematics: Case of Murshid El-Muhasibin

Öz

Ottoman bookkeepers are the most important actors of the state organization as they are responsible for the state's income-expense account. Bookkeepers who are known to be quite competent in accounting techniques have written some texts in which mathematical methods are applied to state accounting problems. One of the most well-known examples of this situation is the work examined in our study. The work named Murshid el- Muhasibin which is written by the Clerk Alaeddin Yusuf, belongs to the 16th century. This text is important because it shows the level of bookkeepers in that period reached in mathematics.
In our study, Murshid el- Muhasibin have introduced in order to determine the contributions of Clerk Alaeddin Yusuf to accounting mathematics. And quotations on some of the subjects that are remarkable in its content have been illustrated mathematically. Also, the features that make Murshid el- Muhasibin more superior and competent than Haji Atmaca’s Mecma el-Kavâid which is the first text in Ottoman accounting mathematics, are emphasized. In this context, some questions regarding to how much topics and subjects which is necessary for bookkeepers are handled in the text, are tried to answer. So, the mathematical culture required by the Ottoman accountants has been analyzed.
Although the author belongs to the group that prioritizes practical needs, it has been found in his text that he cares about the definition, conceptual differences, terms and the most accurate result in mathematical operations. However, by means of a large number of solved problems in Murshid el- Muhasibin the subjects were ideally tried to be taught to the bookkeepers. It was determined that most of the time, Murshid el- Muhasibin continued the tradition of the medieval Islamic mathematics and it addressed the accountants within the framework of this tradition. As a result, although the target of the text is bookeepers; the text exceeds a mathematical understanding consisting of practical and arithmetical subjects represented by Haji Atmaca and stands out as a theoretical mathematics. For our study, suitable and reliable copies of these texts have been preferred and findings have been evaluated by integrating with the other sources.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, accounting, mathematics, Clerk Alaeddin Yusuf, Murshid el- Muhasibin

Kaynakça

• Akgündüz, A. (1990). Osmanlı Kanunnameleri, 1. İstanbul: Fey Vakfı.
• Baga, E. (2007). Nizamuddin Nisaburi ve Şemsiyye fi’l- Hisab Adlı Matematik Risalesinin Tahkik, Tercüme ve Tarihi Bir Değerlendirmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı İslam Felsefesi Bilim Dalı.
• Baga, E. (2012). Osmanlı Klasik Dönemde Cebir. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı İslam Felsefesi Bilim Dalı.
• Bülbül, Y. (2000). Osmanlı Devleti’nin Muhasebe Sistemi: 1300-1600. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Ortadoğu ve İslâm Ülkeleri Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı.
• Dosay, M. (1991). Kerecî’nin İle’l- Hesab el- Cebr ve’l- Mukabele Adlı Eseri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
• Fazlıoğlu, İ. (2010). Devlet’in Hesabını Tutmak: Osmanlı Muhasebe Matematiğinin Teknik İçeriği Üzerine. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları, 17, 165-178.
• Fazlıoğlu, İ. (1998). Osmanlılarda Hesap. DİA İslam Ansiklopedisi, 17, 244-257.
• Gökdoğan, M (2013). Hacı Atmaca’nın Mecmaʿ el- Kavâid Adlı Hesap Kitabı. Necati Öner’e Armağan, Diriliş Yolunda Türk Düşüncesi, Ed: Bahaeddin Yediyıldız, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. 421-428.
• Güvemli, O. (2000). Türk Devletleri Muhasebe Tarihi: Osmanlı İmparatorluğu (Tanzimat’a kadar), 1-2, İstanbul : İstanbul Y. M. M Odası Yayınları.
• Hacı Atmaca. Mecma‘u’l- Kavâ‘id. Köprülü nr. 341.
• İhsanoğlu, E. (1999). Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi, 1. İstanbul: IRCICA.
• Katip Alaeddin Yusuf. Mürşidü’l- Muhâsibîn. Çorum nr. 3076; Hacı Ahmed Paşa nr. 296; Yusuf Ağa 309/2.
• Otar, İ. (1991). Muhasebede Siyakat Rakamları. İstanbul: Lebib Yalkın Yayımları.
• Özçelik, S. (2009). Muhyeddin Muhammed’in Mecma‘u’l- Kavâ‘id Adlı Eseri (Giriş- İnceleme- Metin- Sözlük). Yayımlanmamış doktora tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• RASHED, R. (1994). The Development of Arabic Mathematics Between Arithemetic and Algebra. Trans: A. F. W. Armstrong. Dordrecht : Kluwer.
• Salih Zeki (2003). Asar-ı Bakiye, 2. haz: Melek Dosay Gökdoğan, Ankara: Babil yayınları.
• Sayılı, A. (1991). Mısırlılarda ve Mezopotamyalılarda Matematik, Astronomi ve Tıp. Ankara: TTK.
• Smith, D. (1953). History of Mathematics, 2. Newyork: Dover Publication.
• Süveysi, M. (1998). Hesab-ı Hindi. DİA İslam Ansiklopedisi, 17, 260-261.