CUMHURİYETİN İLK YILLARINDA MİLLİ VEYABANCI BANKALARIN BİLANÇO YAPILARI (1920-1930)

Yıl 2022, Sayı: 22, 1 - 18, 25.01.2022

Celali Yılmaz

Öz

Osmanlı İmparatorluğu'nda anonim şirketler ve bankalar çoğunlukla yabancı sermaye ve Avrupa şirket bilgisi tarafından yönlendirildi. İkinci Meşrutiyet Dönemi (1908-1918) anayasal ve ilerici hükümetleri, ülkeye emek ve sermaye hareketlerinin millileştirilmesi ilkesini yerleştirmeye çalışmışlardır. Ancak iş hayatının Batı hukukuna göre düzenlenmesi Cumhuriyet döneminde mümkün olmuştur. Türkiye için 1920'ler hem siyasi hem de ekonomik açıdan büyük bir dönüşüm dönemidir. İlk yarısında Cumhuriyetin kuruluşundan sonra, 20'li yılların ikinci yarısı, Türkiye Ekonomisi için de bir “Kükreyen 20'ler” dönemi olmuştur. Ancak bu parlak dönem uzun sürmedi. 1929'da başlayan Büyük Buhran, 1930'larda Türkiye Ekonomisi ve bankalar için büyük sıkıntılar getirdi.
Türk bankacılık sektörünün 1930'lardan sonrası için ilgili kapsamlı araştırmalara rastlamakla birlikte, 1929 öncesi döneme ait çalışmalar azdır. Bunun bir nedeni, 1928 öncesi kaynakların Osmanlı harfleriyle yazılmış olmasıdır. Ancak asıl sebep, ulusal bankaların bazılarının 1920'lerde henüz kurulmuş olması ve finansal hizmetlerin ilkel düzeyde olmasıdır.
Bu çalışmanın amacı, Kükreyen 20'ler döneminde Türkiye Cumhuriyeti'nde faaliyet gösteren bankaların operasyonel sonuçlarını özetlemektir. Cumhuriyet döneminin ilk on yılında Türkiye'de faaliyet gösteren yerli ve yabancı bankaların mali tabloları konsolide edilerek incelenmiştir. Bu dönem aynı zamanda 1929 Büyük Buhranı arifesinde Türk bankalarının bilanço yapılarının da bir özetini sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türk Bankaları (1920-1930), Banka bilançoları, Kükreyen Yirmiler, Büyük Buhran 1929

BALANCE SHEET STRUCTURES OF NATIONAL AND FOREIGN BANKS IN EARLY YEARS OF THE TURKISH REPUBLIC (1920-1930)

Öz

In the Ottoman Empire joint stock companies and banks were mostly guided by foreign capital and European corporation knowledge. The constitutional and progressive governments of the Second Constitutional Period (1908-1918) tried to put the principle of nationalizing the labor and capital movements into the country. It became possible to regulate labor and capital movements according to Western law during the Republican period. 1920’s were a great transformation period for Turkey for both politically and economically. After the foundation of the Republic in the first half of the decade, the second half of the 20’s were a great “Roaring 20’s” period for Turkish Economy as well. But it did not last long. The Great Depression started in 1929, brought great troubles for Turkish Economy and banks in the 1930s.
Extensive researches can be found on Turkish banking sector after 1930s, but it's difficult to find related studies for pre-1929 period. One reason for this is that the sources before 1928 were written in Ottoman scripts. But main reason is the fact that most of the national banks were newly established in the 1920s and that the financial services was at a primitive level.
The aim of this study is to summarize the operational results of early banks of Turkish Republic in the Roaring 20’s. Financial statements of both local and foreign banks operating in Turkey in the first decade of the Republican period is consolidated and examined. This period also provides a summary of the balance sheet structures of Turkish banks on the eve of the Great Depression of 1929.

Anahtar Kelimeler

Turkish Banks (1920-1930), banks balancesheets, Roaring 20's, Great Depression 1929

Kaynakça

• Akdeniz, Gıyas. 1963. “Türkiye’de Devlet Fonksiyonlarının Gelişme Seyri ve Devlet Faaliyetlerinin Finansmanında Bazı Problemler”, Maliye Araştırma Merkezi Konferansları, S. 9, ss. 1-18.
• Akşin, Sina.1997. Ana Çizgileriyle Türkiye’nin Yakın Tarihi (1879-1980) Cilt 2, İstanbul: Yenigün Yayıncılık.
• Alexander, Alec P. 1960. “Industrial Entrepreneurship in Turkey: Origins and Growth”, Economic Development and Cultural Change, Vol. 8, No. 4, July.
• Al Hüseyin ve Şevket Kamil Akar. 2014. Dersaadet Tahvilat Borsası 1874-1928. İstanbul: Borsa İstanbul Yayınları.
• Altıparmak, Aytekin. 1999. “Türkiye’nin Sanayileşmesinde Özel Kesimin Rolü”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Arık, Evren. 2010. “Cumhuriyet Döneminde Menkul Kıymetler ve Borsa”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara: A.Ü. Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü.
• Artun, Tuncay. 1983. İşlevi, Gelişimi, Özellikleri ve Sorunlarıyla Türkiye’de Bankacılık, İstanbul: Tekin Yayınevi.
• Ateş, Toktamış ve Altan Soyak. 1999. “Cumhuriyet Dönemi İktisadi Yapı ve Finans Sistemi: 1923-1946 Dönemi”, Osmanlı’dan Günümüze Türk Finans Tarihi, Cilt 2 içinde, ss. 5-207, İstanbul: İMKB Yayınları.
• Ateş, Toktamış, Güngör Uras ve Zeynep Kaban. 1999. “Cumhuriyet Dönemi İktisadi Yapı ve Finans Sistemi: 1946-1980 Dönemi”, Osmanlı’dan Günümüze Türk Finans Tarihi, Cilt 2 içinde, ss. 349-446,
• Aysan, Mustafa. 2004. Atatürk'ün Ekonomi Politikası. İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları.
• Boratav, Korkut. 2012. Türkiye İktisat Tarihi (1908-2009). Ankara: İmge Kitabevi.
• Bostancı, Naci. 1996. Cumhuriyetin Başlangıç Yıllarında Ekonomi ve Siyaset, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Boztemur, Recep. 1995. “Özel Girişimciliğin Gelişiminde Devletin Rolü: İş Bankası Örneği”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 18, S. 29, ss. 63-79.
• Bülbül, Yaşar.2010. Osmanlı’dan Cumhuriyete Özel Girişimciliğe Yönelik Devlet Politikaları, İstanbul: İTO Yayınları, No: 2010-11.
• Cem, İsmail. (1975). Türkiye'de Geri Kalmışlığın Tarihi. İstanbul: Yelken Matbaası
• Çavdar, Tevfik. 2003. Türkiye Ekonomisinin Tarihi 1900-1960, Ankara: İmge Yayınevi.
• Eroğlu, Nadir. 2007. “Atatürk Dönemi İktisat Politikaları (1923-1938)”, M.Ü. İ.İ.B.F. Dergisi, C.33, S.2, ss. 63-73.
• Eroğlu, Nadir. 2010. “Atatürk Dönemi Para Politikaları (1923-1938)”, M.Ü. İ.İ.B.F. Dergisi, C.38, S.1, ss. 23-36.
• Ertuğruloğlu, Mehmet. 1957. “Amortisman ve Kredi Sandığı”, SBF Dergisi, C.9, S.4, ss. 67-84.
• Keyder, Çağlar. 1993. Ulusal Kalkınmacılığın İflası, İstanbul: Metis Yayınları.
• Kocabaşoğlu, Uygur, Güven Sak, Sinan Sönmez, Funda Erkal, Özgür Gökmen, Nesim Şeker, Murat Uluğtekin. 2001. Türkiye İş Bankası Tarihi, İstanbul: T. İş Bankası Kültür Yayınları.
• Koç, Selçuk, Sema Yılmaz Genç, Kerem Çolak. (Editörler). 2011. Dünden Bugüne Ekonomi Yazıları, İzmit: Umuttepe Yayınları.
• Koraltürk, Murat. 1997. Türkiye’de Sermaye Birikimi Sorununa Tarihsel Perspektiften Bir Bakış ve Ahmet Hamdi Başar’dan Seçmeler, Ankara: SPK Yayınları, No: 109.
• Kuruç, Bilsay. 2011. Mustafa Kemal Döneminde Ekonomi – Büyük Devletler ve Türkiye, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Ökçün, Gündüz. 1975. 1909-1930 Yılları Arasında Anonim Şirket Olarak Kurulan Bankalar, İstanbul: Mars Matbaası.
• Ökçün, A. Gündüz. 1971. 1920–1930 Yılları Arasında Kurulan Türk Anonim Şirketlerinde Yabancı Sermaye, Ankara: A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını.
• Özer, Mehmet Halis. 2014. “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Milli Tüccar Oluşturma Çabalarında İş Bankası’nın Rolü”, AÜ SBF Dergisi C. 69, S. 2, ss. 351377.
• Özer, Mehmet Halis. 2015. “Türkiye’de Devletçi İktisat Politikaları Çerçevesinde Yabancı Sermayeli İktisadi Teşekküllerin Millileştirilmesi ve Ekonomiye Yansımaları”, NWSA Social Sciences, New World Science Academy, Ocak, ss.21-36.
• Rozaliyev, Y. N. 1978. Türkiye’de Kapitalizmin Gelişme Özellikleri (1923-1960), Ankara: Onur Yayınları.
• Saka, Remzi. 1933. Türkiye’de Sermaye ve Kredi Hareketi, Ankara: Tecelli Matbaası.
• Saka, Remzi. 1928. 1927 Senesinde Anonim Sa’y ve Sermaye, İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
• Tahsin, Hamit ve Remzi Saka. 1930. Sermaye Hareketi, İstanbul: Amedî Matbaası.
• Tekeli, İlhan. 1983. “Türkiye’deki Şirketlerin Gelişimi ve Kapitalin Yoğunlaşma Süreci”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, C. 9, ss.2386-2396, İstanbul: İletişim Yayınları
• Tekeli, İlhan, Selim İlkin. 1982. Uygulamaya Geçerken Türkiye’de Devletçiliğin Oluşumu, Ankara: ODTÜ Yayınları.
• Tezel, Yahya Sezai. 2015. Cumhuriyet Dönemi İktisat Tarihi 1923-1950, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• TİDATA. 2012. Açıklamalı Yönetim Zamandizini (1919-1929), AÜ SBF KAYAUM Yayını No: 8 Ankara.
• Uluatam, Özhan. 2001. Geçmişe Bakmak: Cumhuriyet Dönemi İktisadi, Mali, Siyasi Olaylar Kronolojisi (1920-2000), Ankara: İmaj Yayıncılık.
• Yılmaz, Celali. 2015. “İstanbul’un İktisadi Tarihi Cumhuriyet Dönemi: Sanayi-Ticaret-Finans”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, C. 6, İstanbul: İBB Yayınları.