OSMANLI ZİHİN DÜNYASINDA BİR DOĞU ÜLKESİ: DİYAR-I ACEM YAHUT İRAN

Yıl 2015, Cilt: 11 Sayı: 43, 97 - 112, 15.03.2015

Metin Atmaca

Öz

İran, Osmanlı’nın erken dönemlerinden itibaren zihin dünyasında bir şekilde yer edinmiştir. Dönemine göre ulema, udeba ve devlet erkânının gözündeki İran imajı farklılıklar arz etmiştir. İki ülke arasındaki ilişkiler uyumlu olduğunda İran ilim ve edebiyatın merkezi Diyar-ı Acem olarak addedilmiş, siyasal zıtlaşmaların yaşandığı zamanlarda ise “düşman-ı din”likle suçlanmıştır. Diyar-ı Rum’un havası, benzerlikleri ve farklılıklarıyla Diyar-ı Acem’i, bazen rekabet ettiği, başka zamanlarda ise taklit ettiği, yanı başında fakat aynı zamanda Doğu’daki yüksek dağların arkasında kalmış uzak bir dünya olarak tahayyül etmiştir. İran, Osmanlı’nın son dönemine kadar siyaset, sanat, edebiyat ve din alanlarında bir şekilde etkili olmuş ve Devlet-i Aliyye’deki entelektüel sınıfı üzerinde kalıcı bir etki bırakmıştır. İran, Osmanlı düşünce dünyasını kendisine çekerek ve bazen de kendisinden iterek, bir nevi gel-gitler içinde etkilemiş ve şekillendirmiştir.

Anahtar Kelimeler

İran, Acem, Osmanlı, Rum, Fars Edebiyatı, Şii, Sünni, Dar’ül İslam

Kaynakça

• AKSOYAK, İsmail Hakkı, (2006). Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Divanları(Divan-I-II-III).Cambridge, MA: The Department of Near Eastern Languages and Civilizations, Harvard University.
• AKTEPE, M. Münir, (1970). 1720-1724 Osmanlı-İran Münasebetleri ve Silahşör Kemani Mustafa Ağa’nın Revan Fetihnamesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• ARSLAN, Ali, (1997). “Osmanlılar’da Coğrafi Terim olarak ‘Acem’ Kelimesinin Manası ve Osmanlı-Türkistan Bağlantısındaki Önemi (XV-XVIII. Yüzyıllar)” Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı: 8, 84-87.
• BİLGİLİ, Ali Sinan, (2003). “Osmanlı Tarih Yazarlarının Algısıyla Türkiye İran İlişkilerinde Siyasî Karakterin Dinî Söylemi: ‘Kızılbaşlık’” Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Sayı: 27, 21-41.
• BRUMMETT, Palmira, (2000). Image and Imperialism in the Ottoman Revolutionary Press, 1908-1911. Albany, NY: Suny Press.
• CEYLAN, Ömür ve YILMAZ, Ozan, (2005). Hazana Sürgün Bahar, Keçecizade İzzet Molla ve Divan-ı Bahar-ı Efkar. İstanbul: Kitap Sarayı Yayınları.
• DALKIRAN, Sayın, (2002). “İran Safevi Devleti’nin Kuruluşuna Şii İnançların Etkisi ve Osmanlı’nın İran’a Bakışı”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 18, 49-96.
• DERİNGİL, Selim, (2003). “‘They Live in a State of Nomadism and Savagery’: The Late Ottoman Empire and the Post-Colonial Debate,” Comparative Studies in Society and History, Vol. 45, No. 2, 311-342.
• DÜZDAĞ, Mehmet Ertuğrul, (1998). Şeyhülislam Ebussuud Efendi’nin Fetvalarına Göre Kanuni Devrinde Osmanlı hayatı: Fetâvâ-yı Ebussu’ud Efendi. İstanbul: Şule Yayınları.
• El-HAMEVÎ, Yâkūt (1955). Mu’cem el-Büldân. C. 2, Beyrut: Dar Sadir lil-Tibaah vel-Neşr.
• ERYILMAZ, Fatma Sinem, (2014). “Adem’den Süleyman’a”, Osmanlı Sarayında Tarihyazımı, der.
• Erdem Çıpa, Emine Fetvacı (çev. Mete Tuncay). İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 120-154.
• ERYILMAZ, Fatma Sinem, (2010). The Shehnamecis of Süleyman: Arif and Eflatun and Their Dynastic Project. Doktora Tezi, University of Chicago.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, (2002). Evliyâ ÇelebiSeyahatnâmesi, C. 6. (Hazırlayanlar, transkripsiyon: Ali Seyit Kahraman, Yücel Dağlı), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• FAZLI, Mehmet, (2007). Resimli Afganistan Seyahati.(Transkripsiyon ve edisyon Kenan Karabulut), İstanbul: İş Bankası Yayınları.
• GÖYÜNÇ, Nejat, (1971). “Muzafferüddin Şah ve II. Abdülhamid Devrinde Türk-İran Dostluk Tezahürleri”, İran Şehinşahlığı’nın 2500. Kuruluş Yıldönümüne Armağan, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 137-193.
• HERZOG, Christoph and Motika, Raoul, (July, 2000). “Orientalism ‘alla turca’: Late 19th/Early 20th Century Ottoman Voyages into the Muslim ‘Outback’,” Die Welt des Islams, New Series, Vol. 40, No. 2, Ottoman Travels and Travel Accounts from an Earlier Age of Globalization, 139-195.
• HURŞİD, Mehmed, (1997). Seyahatname-i Hudûd. (Transkripsiyon ve edisyon Alaattin Eser), İstanbul: Simurg Yayınevi.
• İNALCIK, Halil, (1998). “İslam in the Ottoman Empire”. In Halil İnalcık, Essays in Ottoman Empire. İstanbul: Eren Kitabevi, 1998, 232-34.
• KAFADAR, Cemal, (2007). “A Rome of One’s Own: Reflections on Cultural Geography and Identity in the Lands of Rum,” Muqarnas, Vol. 24, 7-25.
• KAFADAR Cemal, (1995). Between two Worlds: The Construction of the Ottoman State. Berkeley: University of California Press.
• KARAİSMAİLOĞLU, Adnan, (1988). “Acem”.DİA, C. 1.
• Katib Çelebi, (2009). Kitab-ı Cihannüma, Tıpkıbasım. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• KEDDİE, Nikki R., (1983). An Islamic Response to Imperialism: Political and Religious Writings of Sayyid Jamāl Ad-Dīn “al-Afghānī.” Berkeley: University of California Press.
• Kınalı-Zâde Ali (1248). Ahlâk-ı Alâ’î. C. 2. Kâhire.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuat, (1943). “Osmanlı İmparatorluğu’nun Etnik Menşei Mes’eleleri” Belleten, Sayı: 7, 219-303.
• MAHZUMİ Paşa, Muhammed, (2006). Cemaleddin Afgani’nin Hatıraları, (İstanbul: Klasik Yayınları.
• MAKDISI, Ussama, (2002). “Ottoman Orientalism,” The American Historical Review, Vol. 107, No. 3, 768-796.
• MASTERS, Bruce, (1991). “The treaties of Erzurum (1823 and 1848) and the changing status of Iranians in the Ottoman Empire.” Iranian Studies 24:1, 3-15.
• Nasir al-Din Shah, (1874). The Diary of H.M. the Shah of Persia: During His Tour Through Europe in A.D. 1873. (Tercüme Sir James William Redhouse), London: John Murray.
• Nevres-i Kadim, (2004). Tarihçe-i Nevres. (haz. Hüseyin Akkay), İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• NEWMAN, Andrew J., (2006). Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire. London and New York: I.B. Taurus.
• OCAK, Ahmet Yaşar, (1998).Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15.-17. Yüzyıllar). İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
• ÖZBARAN, Salih, (2005). Bir Osmanlı Kimliği. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
• ÖZCAN, Azmi, (1997). Pan-Islamism: Indian Muslims, the Ottomans and Britain, 1877-1924. Leiden: Brill.
• ÖZGÜL, Kayahan, (2005). XIX. Asrın Benzersiz Bir Politekniği: Münif Paşa. Ankara: Elips Kitap.
• PALABIYIK, Mustafa Serdar, (2010). Travel, Civilization And The East: Ottoman Travellers’ Perception Of “The East” In The Late Ottoman Empire” Doktora Tezi, Ankara: ODTÜ.
• Peçevi İbrahim Efendi, (1981). Tarih, C.1. (Hazırlayan: Sıtkı Baykal), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• PISCATORI, James P., (1986). Islam in a World of Nation-States. New York: Cambridge University Press.
• SAMİ, Şemseddin, (1317).Kamus-ı Türki. İstanbul Yayınları.
• SARAY, Mehmet, (1999). Türk-İran İlişkileri. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları
• SARINAY, Yusuf, (2012). “Turan”. DİA, C. 41.
• SCHIMMEL, Annemarie, (1975). Mystical Dimensions of Islam. Chapel Hill: The University of North Caroline Press.
• ŞİRVANLI Fatih Efendi, (2001). Gülzar-ı Futuhat: Bir Görgü Tanığının Kalemiyle Yeniçeri Ocağı’nın Kaldırılışı. (haz. Mehmet Ali Beyhan), İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• ŞÜKRÜ, Karçınzade Süleyman, (1907). Seyahat-i Kübra. Petersburg: Abdürreşid İbrahim Basımevi.
• TOLASA, Harun, (1983). Sehi, Latifi, Aşık Çelebi Tezkirelerine göre 16. yy.da Edebiyat Araştırma ve Eleşitirisi. İzmir: Ege Üniversitesi.
• TULUM, Mertol ve Tanyeri, M. Ali, (1977). Nev’î Divanı. İstanbul: Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• UNAN, Fahri, (2006). “Bir XVI. Yüzyıl Yazarının Zihniyet Dünyâsında Milletlerin İmajları”. Türk Modernleştirme Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, 14 Mayıs 2005; Prof. Dr. Ercüment Kuran’a Saygı içinde. Ankara, 292-312.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, (1983).Osmanlı Tarihi, C. 2. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• VASIF Efendi, Ahmed, (1978). Mehasinü’l-Asar ve Hakaikü’l-Ahbar, (haz. Müctebaa İlgürel. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• WINTER, Stefan, (2010). The Shiites of Lebanon under Ottoman Rule, 1516–1788. New York: Cambridge University Press.
• WOODS, John, (1976). The Aqquyunlu: Clan, Confederation, Empire. University of Chicago Press.
• YEKBAŞ, Hakan, (2009). “Divan Şairinin Penceresinden Acem Şairleri”, Turkish Studies, V. 4:6, 464-490.
• YÜKSEL, Metin, (2014). “Iranian Studies in Turkey”, Iranian Studies,1-20, DOI:10.1080/00210862.2014.890848.