OSMANLI-TÜRK SİYASAL GELENEĞİNDE BİREYSEL ve KOLEKTİF HAKLAR MEFHUMU

Yıl 2012, Cilt: 8 Sayı: 32, 151 - 173, 15.06.2012

Bayram Ali Soner

Öz

Bireyin siyasal ve kültürel kimliği arasında yakın bağ kuran modern devlet, baskın kültürel kimlik dışında kalan azınlıkların siyasal ve toplumsal varlığını sorunsallaştırmıştır. Bu nedenle azınlık hakları, modern dönemin temel ilgi alanlarından biri haline gelmiştir. Azınlık kültürlerin korunmasını amaçlayan haklar ya doğrudan söz konusu cemaatlerin tüzel kişiliklerine (kolektif) ya da aynı kültürel topluluklara mensup bireylere (bireysel) tanınmıştır. Gayrimüslim cemaatleri idari özerkliğe sahip birimler olarak örgütleyen Osmanlı idaresi, kolektif haklar şeklinde formüle edilen hak ve imtiyazları gayrimüslim cemaatlerin dini otoritelerine tanımıştır. Bireyin idaresini birçok alanda cemaat organlarına bırakan bu yaklaşım, gayrimüslim kültürel kimliğinin korunması ve tekrar üretilmesini sağlarken, Müslüman ve gayrimüslim unsurlar arasında derin bir ayrımın doğmasına yol açmıştır. Bu nedenle Tanzimat olarak bilinen ve siyasal aidiyet üzerinden kurgulanacak bir Osmanlı ulusu yaratma çabası olarak değerlendirilebilecek 19. Yüzyıl Osmanlı reformları başarısızlığa uğramış, devleti çöküşten kurtaramamıştır. Kolektif hak uygulamalarının neden olduğu bu tarihi deneyimlerin etkisi altında yeni bir rejim kurma çabasında olan Cumhuriyet kurucu kadroları, gayrimüslim azınlıkları öncelikli olarak siyasal aidiyet üzerin-den tanımlamış, Lozan Antlaşması’nda ifadesini bulan hakları “gayrimüslim Türk vatandaşlarına bireysel düzeyde tanımıştır.

Anahtar Kelimeler

Azınlık hakları, bireysel haklar, kolektif haklar, Osmanlı, Türkiye

Kaynakça

• AKMAN, Mehmet (1999). “Kilise ve Havraların İslam-Osmanlı Hukuk Tarihindeki Yeri”, V. Akyüz (der.), Osmanlıda Din Devlet İlişkileri, İstanbul: Ayışığı Kitapları.
• AKYOL,Taha (1996). Medine’den Lozan’a: Çok Hukuklu Sistemin Tarihteki Deneyleri, İstanbul: Milliyet Yayınları.
• ALFREDSSON, Gudmundor (1993). “Minority Rights and a New World Order”, D. Gomien (der.), Broadening the Frontiers of Human Rights, Scandinavian University Press.
• BARKAN, Ömer Lütfi (1999). “Türkiye’de Din ve Devlet İlişkilerinin Tarihsel Gelişimi”, V. Akyüz (der.), Osmanlıda Din Devlet İlişkileri, İstanbul: Ayışığı Kitapları.
• BAYUR, Yusuf Hikmet (1991). Türk İnkilabı Tarihi, Cilt. II, Kısım IV, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları
• BERKES, Niyazi (1998). The Development of Secularism in Turkey, New York: Routledge.
• BIELEFELDT, Heiner (2000). “Western versus Islamic Human Rights Conceptions: A Critique of Cultural Essentialism in the Dicussion on Human Rights”, Political Theory, Sayı 28/1.
• BOZKURT, Gülnihal (1996a). Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin Işığı Al-tında Gayri Müslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu: 1839-1914, An-kara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• _______ (1996b). Batı Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi: 1839-1939, Ankara: Türk Ta-rih Kurumu Yayınları.
• _______ (1996). Batı Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi: 1839-1939, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• BRAUDE, Bernard ve Bernard Lewis (1982). Christians and Jews in the Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Society, New York, London: Holmes and Meier Publishers.
• BRUNNER, Georg (1996). “The Concept of Gruop Rights in the Field of Protection of Minorities”, A. Sajo (der.), Western Rights?: Post-Communist Application, Lon-don, Boston: Kluwer Law International.
• DONNELLY, Jack (1989). Universal Human Rights in Theory and Practice, London: Cor-nell University Press.
• GELLNER, Ernest (1983). Nations and Nationalism, Ithaca and New York: Cornell Uni-versity Press.
• GILBERT, Geoff (1996). “The Council of Europe and Minority Rights”, Human Rights Quarterly, Sayı 8/1.
• GÖKBİLGİN, Tayyip M. (1967). “Tanzimat Hareketinin Osmanlı Müesseselerine ve Teşkilatına Etkileri”, Belleten, Sayı. XXXI / 121.
• İNALCIK, Halil (1993). “Djizya”, The Encyclopaedia of Islam, New York: E.J. Brill.
• _______ (1994). The Ottoman Empire: The Classical Age 1300-1600, London: Phoenix.
• JONES, Peter (1994). Rights: Issues in Political Theory, New York: St. Martin’s Press.
• KADIOĞLU, Ayşe (2007). “Denationalization of Citizenship? The Turkish Expe-rience”, Citizenship Studies, Sayı. 11/3.
• KARDOS, Gabor (1995). “Human Rights: A Matter of Individual or Collective Con-cern?”. I. S. Pogany (der.), Human Rights in Eastern Europe, Edward Elgar Pub-lishers.
• KUKATHAS, Chadran (1992). “Are There Any Cultural Rights”, Political Theory, Sayı. 20/1, 1992.
• KURAN, Ercüment (1997). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet, Cemiyet ve Fert Te-lakkisi”, M. Türköne (der.), Türkiye’nin Batılılaşması ve Milli Meseleler: Prof. Dr. Ercüment Kuran, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• KÜÇÜK, Cevdet (1987). “Osmanlı İmparatorlu’nda Millet Sistemi ve Tanzimat”, Mus-tafa Reşit Paşa ve Dönemi Semineri, Anakara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• KYMLICKA, W. ve W. Norman (2000). “Citizenship in Culturally Diverse Societies: Is-sues, Contexts, Concepts”, W. Kymlicka ve W. Norman (der.), Citizenship in Diverse Societies, New York: Oxford University Press.
• KYMLICKA, Will (1995). Multicultural Citizenship: A Liberal Theory of Minority Rights, Oxford: Clarendon Press.
• LEWIS, Bernard (1968). The Emergence of Modern Turkey, London, Oxford, New York: Oxford University Press.
• PAREKH, Bhikhu (2000). Rethinking Multiculturalism: Cultural Diversity and Political Theory, New York: Palgrave.
• PETERS, Ruud (1999). “Islamic Law and Human Rights”, Islam and Christian-Muslim Relations, Sayı. 10/1.
• RODRIGUE, Aron (1995). “Difference and Tolerance in the Ottoman Empire”, Stanford Humanities Review, Sayı. 5/1.
• TANÖR, Bülent (1996). Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, İstanbul: Afa Yayıncılık.
• THORNBERRY, Patrick (1991). International Law and the Rights of Minorities, Oxford: Clarendon Press.
• TUNAYA, Tarık Zafer (1998). Türkiye’de Siyasal Partiler, Cilt II, İstanbul: İletişim Ya-yınları.
• UBİCİNİ, M. A. (1998). Osmanlı’da Modernleşme Sancısı, İstanbul: Timaş Yayınları. van DYKE, V. (1995). “The Individual, The State, and Ethnic Communities in Political Theory”, W. Kymlicka (der.), The Rights of Minority Cultures, Oxford: Oxford University Press.
• WENTHOLD, Klaarje (1999). “Formal and Substantive Equal Treatment: The Limitati-ons and the Potential of the Legal Concept of Equality”, T. Loenen ve P. R. Rodrigues (der.), Non-Discrimination Law: Comparative Perspectives, London, Boston: Martinus Nijhoff Publishers.
• YUMUL, Arus (1999/2000). “Osmanlı’nın İlk Anayasası”, Toplum ve Bilim, Sayı. 83.