İDEAL YURTTAŞIN DİN ve MİLLET KRİTERİ

Yıl 2008, Cilt: 5 Sayı: 18, 147 - 166, 15.09.2008

Salim Çevik

Öz

Türk ulusal kimliğinin oluşum sürecinde dine biçilen rol üzerine yapılan analizler iki uç arasında savrulmaktadır. Ya laik Türk ulusçuluğunun dine hiçbir hayat hakkı tanımadığı, ya da tam tersine, Türk ulusal kimliğinin Sünni İslam ekseninde şekillendiği iddia edilmiştir. Bu indirgemeci yaklaşımlar, konunun çetrefilli karakterini göstermekten uzaktır. Bu yazıda, konuyu daha iyi analiz edebilmek için, kendi tarihsel tecrübemiz milliyetçilik literatürünün birikimleri ışığında ele alın‐maya çalışılmıştır. Batı dışı topluluklarda, uluslar modernleşmenin bir sonucu değil, modernleşebilmenin bir vesilesi olarak ortaya çık(arıl)mışlardır. Özellikle bir imparatorluktan ulus devlet yaratma çabaları kaçınılmaz olarak toplumu homojenleştirmeyi hedeflemiştir. Din bu homojenleşmenin önemli bir aracıdır. Dinin ulusal kimlikte oynadığı çelişkili rol dinin ulus oluşumunun farklı safhalarındaki rolunün değişmesinden kaynaklanmaktadır. Dinin ulusal kimlikteki yerini belirleyen unsur dinin toplumu homojenleştirme açısından oynadığı rolle ilgilidir. Din ulus oluşumunun ilk safhasında toplumun homojenleştirilmesi için önemli bir işlev görmiş ve bu süreçte milli kimlik din eksenli tanımlanmıştır. Gayrimüslimlerin büyük oranda ülkeden ayrılmasıyla beraber, din bu işlevini yitirmiş ve daha ileri düzeyde bir homojenleşme laik bir etnik kimlik vurgusuyla sağlanmaya çalışılmıştır. Dinin ulus oluşumundaki rolü iki yüzlüdür; ilk safhada merkezi unsur iken ikinci safhada bu rolünü dil eksenli tanımlanan etnik kimliğe bırakmıştır. Bu yeni safhada dinin işlevi sadece dini homojenliği korumaya devam etmekten ibarettir. Yeni safhada din ulusal kimliğin negatif unsurudur, kimlerin ulusa dâhil olamayacağını belirler, ama ulusa kimlerin dahil olabileceği dil ekseninde belirlenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Homojenleşme, Din, İslam, Ulus İnşası, Modernleşme, İmparatorluk, Ulus Devlet, Laiklik

Kaynakça

• Akçura Yusuf, (1905) [2005] Üc Tarz‐ı Siyaset, Ankara: Lotus
• Anderson Benedict, (1983) Imagined communities : reflections on the origin and spread of nationalism, London ; New York ; Verso
• Barkey Karen, (2008) Empire of Difference : The Ottomans in Comparative Perspective, Cambridge ; New York : Cambridge University Press
• Berkes Niyazi, (1964) The Development of Secularism in Turkey, Montreal: Mc Gill University Press
• Bozdoğan Sibel ve Kasaba Reşat, eds (1997) Rethinking Modernity and National Identity, Seattle, Washington: University of Washington Press
• Brubaker Rogers, (1996), Nationalism reframed : nationhood and the national question in the new Europe, Cambridge ; New York : Cambridge University Press
• Cizre Ümit, (2001), “Turkeyʹs Kurdish Problem: Borders, Identity, and Hegemony” in Brendan O’Leary, Ian S. Lustick, and Thomas Callaghy eds Right‐sizing the state : the politics of moving borders, New York : Oxford University Press
• Esherick Joseph W., Kayalı Hasan, and Young Eric Van eds, (2006) Empire to nation : historical perspectives on the making of the modern world, Lanham, Md. : Rowman & Littlefield
• Gellner Ernest, (1983) Nations and Nationalism, Ithaca, NY: Cornell University Press
• Greenfeld Liah, (1992) Nationalism: Five Roads to Modernity, Cambridge MA: Harvard University Press
• Hastings Adrian, (1997) The Construction of Nationhood: Ethnicity, Religion and Nationalism, Cambridge University Press
• Hobbsbawm Eric ve Ranger Terrence, eds (1983), The Invention of Tradition, Cambridge ; New York : Cambridge University Press
• Keddie Nikki, (1969) “Pan‐Islam as Proto‐Nationalism”, The Journal of Modern History, Vol. 41, No. 1, pp. 17‐28.
• Kedourie Elie, (1966) Nationalism, London:Hutchinson
• Kedourie Elie, ed (1970) Nationalism in Asia and Africa New York: World Pub. Co
• Kuru Ahmet, (2007) “Passive and Assertive Secularism: Historical Conditions, Ideological Struggles, and State Policies Toward Religion” World Politics, Bal‐timore, Vol. 59, Iss. 4; pp. 568‐596
• Lerner Daniel, (1958) The Passing of Traditional Society: Modernizing the Middle East, Macmillan Pub Co
• Lewis Bernard, (1963) The Emergence of Modern Turkey, Oxford University Press
• Marx Anthony, (2003) Faith in nation : exclusionary origins of nationalism, Oxford ; New York : Oxford University Press
• Smith Anthony, (2003) Chosen Peoples: Sacred Sources of National Identity, Oxford: Oxford University Press
• Taşpınar Ömer, (2004) Kurdish Nationalism and Political Islam in Turkey: Kemalist Identity in Transition, London: Routledge
• Taşpınar Ömer, (2007) “Old Turksʹ Revolt‐When Radical Secularism Endangers Democracy”, Foreign Affairs, Vol. 86 Issue 6, p114‐130
• Tilly Charles, (1998) “How Empires End” in Barkey Karen and Hagen Mark Von eds, After empire : multiethnic societies and nation‐building : the Soviet Union and Russian, Ottoman, and Habsburg Empires Boulder, Colo. : Westview Press
• Türköne Mümtazer, (2001) İslamcılığın Doğuşu, Istanbul: Lotus
• Zurcher Eric Jan, (2000) “Young Turks, Ottoman Muslims an Turkish Nationalists:Identity Politics (1908-1938)” in Kemal Karpat ed. Ottoman Past and Today’s Turkey, Leiden: Brill Academic Publishers