GARP MESELESİ: SON OSMANLI ve MISIR AYDINLARININ BATI MEDENİYETİ TASAVVURU

Yıl 2008, Cilt: 4 Sayı: 16-17, 33 - 57, 15.06.2008

Bedri Gencer

Öz

Bu makalede XIX. asırda iki ana İslam geleneğini temsil eden Osmanlı ve Mısır aydınlarının Batı medeniyetini nasıl tasavvur ettikleri incelenmiştir. Batı medeniyetini, Osmanlı düşünürleri adalet değerince anlamlandırılan, meşrulaştırılan ideal İslamî düzenin madden geliştirildiği halde manen yozlaştırılmış bir kopyası olarak algılarken, Mısır düşünürleri aklîleştirmeyle ezici bir güç kazanarak özgürlüklerini tehdit eder hale gelen insanlık tarihinde emsalsiz bir maddî medeniyet olarak gördüler. Batı medeniyetinin bilimsel-teknolojik ve endüstriyel gelişmenin ürünü maddî gücünü, meşruiyete dayalı âdil yönetimin eseri olarak gören Osmanlı aydınlarına karşılık Mısır düşünürleri, Avrupa’nın sosyal düzen başarısını, akliyete dayalı maddî uygarlığın türevi ola-rak görüyordu. Batı medeniyetini meşruiyete dayalı düzen başarısı olarak ta-savvurları uyarınca Osmanlıların Batı-tarzı kalkınma stratejisi, genelde orijinalizm anlayışına dayanıyordu. Buna karşılık Mısırlıların ilerleme stratejisi, Batı’nın maddiyatı ile İslam’ın maneviyatı arasında eklektisizm veya sentez formülüne dayanıyordu.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İmparatorluğu, Mısır, Batı medeniyeti, meşruiyet, akliyet

Kaynakça

• Abduh, Muhammed (1980) el-A’mâlü’l-Kâmile, I–III. Muhammed ‘Ammâra (yay.), Beyrût: el-Müessesetü’l-‘Arabiyye.
• Adams, Charles C. (1968) Islam and Modernism in Egypt: A Study of the Modern Re-form Movement Inaugurated by Muhammad ‘Abduh. New York: Russel & Russel.
• el-Afgânî, Cemaleddin (1987) Silsiletü’l-A’mâli’l-Mechûle. Ali Şeleş (yay.), London: Riad Al-Rayyes.
• Alwan, Mohammed Bakir (1970) Ahmad Fāris ash-Shidyāq and the West (Doctoral dissertation, Indiana University).
• Al-Bagdadi, Nadia (1999) “The Cultural Function of Fiction: From Bible Translation to Libertine Literature, Social Critique and Historical Criticism in Ahmad Fāris ash-Shidyāq,” Arabica 46: 375–401.
• Berkes, Niyazi (1978) Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Doğu-Batı.
• Boer, Pim den (2005) “Civilization: Comparing Concepts and Identities,” Contribu-tions to the History of Concepts 1/1 (March): 51–62.
• Bonnett, Alastair (2004) The Idea of the West: Culture, Politics and History. New York: Palgrave Macmillan.
• Brown, Leon Carl (1984) International Politics and the Middle East: Old Rules Dangerous Game. London: I. B. Tauris.
• Buruma, Ian-Margalit, Avishai (2004) Occidentalism: The West in the Eyes of Its Enemies. New York: Penguin.
• Coomaraswamy, Ananda K. (1943) “Eastern Wisdom and Western Knowledge,” Isis 34/4 (Spring): 359–363.
• Çelik, Hüseyin (1994) Ali Suavi ve Dönemi. İstanbul: İletişim.
• Deringil, Selim (1999) Well-protected Domains: Ideology and the Legitimation of Power in the Ottoman Empire, 1876-1909. London: I.B. Tauris.
• Findley, Carter Vaughn (1995)”Ebu Bekir Ratib’s Vienna Embassy Narrative: Dis-covering Austria or Propagandizing for Reform in Istanbul?” Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes 85: 41–80.
• Gencer, Bedri (2008) “Son Osmanlı Düşüncesinde Adalet,” Muhafazakâr Düşünce 4/15 (Kış) 123–147.
• Göçek, Fatma Müge (1996) Rise of the Bourgoisie Demise of Empire: Ottoman Westernization and Social Change. New York: Oxford UP.
• Gökalp, Ziya (1973) Terbiyenin Sosyal ve Kültürel Temelleri. İstanbul: MEB.
• Hacker, Barton C. (1977) “The Weapons of the West: Military Technology and Modernization in 19th-Century China and Japan,” Technology and Culture 18/1 (January): 43–55.
• Heyd, Uriel (1993) “The Ottoman ‘Ulema and Westernization in the Time of Selim III and Mahmud II, “The Modern Middle East, Albert Hourani-Philip S. Khoury-Mary C. Wilson (eds.), 23–28, London: I. B. Tauris.
• Hourani, Albert Habib (1993) Arabic Thought in the Liberal Age 1798-1939. Cambridge: Cambridge UP.
• Jackson, Patrick Thaddeus (2006) Civilizing the Enemy: German Reconstruction and the Invention of the West. Ann Arbor: The University of Michigan Press.
• Kalberg, Stephen (1980) “Max Weber’s Types of Rationality: Cornerstones for the Analysis of Rationalization Processes in History,” American Journal of Sociology 85/5 (March): 1145–1179.
• Kaplan, Mehmet v.d. (yay.) (1974–1979) Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi, I–III. İstan-bul: İ. Ü. Edebiyat Fakültesi.
• Kara, İsmail (1987) Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi: Metinler-Kişiler, I–II. İstanbul: Risale.
• Karal, Enver Ziya (1946) Selim III’ün Hatt-ı Hümayunları-Nizam-ı Cedit 1789-1807. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• ________, (1988) Osmanlı Tarihi: Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri (1876-1907), VIII. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Keddie, Nikki R. (1959) “Western Rule versus Western Values: Suggestions for Comparative Study of Asian Intellectual History,” Diogenes 7/6: 71–96.
• ________, (1983) An Islamic Response to Imperialism: Political and Religious Writings of Sayyid Jamal Al-Din Al-Afghani.” Berkeley: University of California Press.
• ________, (1972) Sayyid Jamal Al-Din “Al-Afghani”: A Political Biography. Berkeley: University of California Press.
• Kenny, L. M. (1966) “Al-Afghânî on Types of Despotic Government,” Journal of the American Oriental Society 86/1: 19–27.
• Kireççi, Mehmet Akif (2007) Decline Discourse and Self-Orientalization in the Writings of Al-Tahtawi, Taha Husayn and Ziya Gokalp: A Comparative Study of Modernization in Egypt and Turkey (Doctoral dissertation, University of Pennsyl-vania).
• Kudsi-Zadeh, A. Albert (1971) “Islamic Reform in Egypt: Some Observations on the Role of Afghânî,” The Muslim World 61/1 (January): 1–12.
• Lackner, Michael-Amelung, Iwo-Kurtz, Joachim (eds.) (2001) New Terms for New Ideas: Western Knowledge and Lexical Change in Late Imperial China. Leiden: Brill. Lewis, Bernard (1994) The Muslim Discovery of Europe. London: Phoenix.
• el-Mahzûmî, Muhammed Paşa (1980) Hâtırâtu Cemâliddîn el-Efğânî el-Hüseynî. Beyrût: Dâru'l-Hakika.
• Mardin, Şerif (1996)Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu. M. Türköne-F. Unan-İ. Erdoğan (trc.), İstanbul: İletişim.
• ________, (1995) Türkiye’de Din ve Siyaset. İstanbul: İletişim.
• el-Müttakî, ‘Alâüddîn ‘Alî (2004) Kenzü’l-‘Ummâl fî Süneni’l-Akvâli ve’l-Ahvâl, I–XVIII. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyyye.
• Namık Kemal (1327) Makâlât-ı Siyâsiyye ve Edebiyye. İstanbul.
• ________, (2005) Osmanlı Modernleşmesinin Meseleleri. Bütün Makaleleri 1. Nergiz Yılmaz Aydoğdu-İsmail Kara (yay.), İstanbul: Dergâh.
• Newman, Daniel L. (trs. and ed.) (2004) An Imam in Paris: Al-Tahtawi’s Visit to France (1826–31). London: Saqi.
• Okay, Orhan (1989) Batı Medeniyeti Karşısında Ahmed Midhat Efendi. İstanbul: MEB.
• Petkov, Kiril (1997) “The Rotten Apple and the Good Apple: Orthodox, Catholics and Turks in Philippe de Mézière’s Crusading Propaganda,” Journal of Medieval History 23/3: 255–270.
• Said, Edward (1978) Orientalism: Western Conceptions of the Orient. Andover: Routledge & Kegan Paul.
• Shaw, Stanford (1971) Between Old and New: The Ottoman Empire under Sultan Selim III 1789-1807. Cambridge: Harvard UP.
• Sungu, İhsan (1940) “Tanzimat ve Yeni Osmanlılar,” Tanzimat I, 777–857, İstanbul: Maarif Vekâleti.
• Şinasî, İbrahim (2005) Bütün Eserleri. İsmail Parlatır-Nurullah Çetin (yay.). Ankara: Ekin.
• Tansel, Fevziye Abdullah (1967–1986) Namık Kemal’in Mektupları, I–IV. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Toynbee, Arnold Joseph (1962) Civilization on Trial and the World and the West. New York: Meridian.
• ________, (1992) Change and Habit: the Challenge of Our Time. Oxford: Oneworld.
• Tunuslu, Hayreddin (1986) [1868] Akvemü’l-Mesâlik fi Ma’rifeti Ahvâli’l-Memâlik. Munsıf İşnûfî (yay.) Tunus: ed-Dâru’t-Tunûsiyye.
• Wendell, Charles (1972) The Evolution of the Egyptian National Image: From its Ori-gins to Ahmad Lutfi Al-Sayyid. Berkeley: University of California Press.
• Worringer, Renée (2004) “ “Sick Man of Europe” or “Japan of the Near East”?: Constructing Ottoman Modernity in the Hamidian and Young Turks Eras,” International Journal of Middle East Studies 36/2 (May): 207–230.
• Ze'evi, Dror (2004) “Back to Napoleon Thoughts on the Beginning of the Modern Era in the Middle East,” Mediterranean Historical Review 19/1 (June): 73–94.