OSMANLI MODERNLEŞMESİNİN TEMEL DİNAMİĞİ EĞİTİM ve PARADOKSAL SONUÇLAR

Yıl 2008, Cilt: 4 Sayı: 16-17, 165 - 186, 15.06.2008

Mustafa Gündüz

Öz

Osmanlı modernleşmesi 18. yüzyılın başlarında iç ve dış dinamiklerin etkisiyle farklı alanlarda meydana gelen değişimlerin bileşkesi olarak görülebilir. Toplum ve devlet hayatının geleneksel özelliklerinde ve yeni kurumların ortaya çıkışında eğitim etkili bir faktör olmuştur. Tanzimat döneminde hemen her alanın dönüşüm ve değişiminde rol oynayan eğitim, laik ve pozitivist bir içerikteydi ama ikili bir yapı söz konusuydu. Bu durum toplumda değer çatışmaları ortaya çıkardı. Eğitim yoluyla modernleşme II. Abdülhamid döneminde daha düzenli ve yaygın hale geldi. Yaygınlaşan modern eğitim toplum, devlet ve iktidar algısını değiştirdi. Bu dönemde eğitimin muhafazakâr ve değişimci ruhunun tezahürleri en yüksek düzeyde kendini gösterdi. Bu tezat gelişim Abdülhamid devrinin ve Osmanlı devle-tinin sonunu getirdi, modern Türkiye’nin yolunu açtı. Bu yazıda Osmanlı modernleşmesine eğitimin etkisine ve II. Abdülhamid döneminde eğitim yoluyla or-taya çıkan paradoksal sonuçlara değinilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Modernleşmesi, Eğitim, Tanzimat, II. Abdülhamid Dönemi Eğitim, Değişme, Muhafazakârlık, Jön Türkler

Kaynakça

• Andreas M. Kazamias, Education and the Quest for Modernity in Turkey, Chicago: The University of Chicago Press, 1966.
• Andy Green, Education and State Formation, The Rize of Education System in England, France and the USA, MacMillan: 1990.
• Barak A. Salmoni “Turkish Education And Democracy, 1923-50”, Middle Eastern Studies, Vol: 40, No: 2, March 2004.
• Bayram Kodaman, Abdülhamid Dönemi Eğitim Sistemi, Ankara: TTK Yay., 1991.
• Benjamin C. Fortna Mekteb-i Hümayun, Osmanlı İmparatorluğunun Son Döneminde İslâm, Devlet ve Eğitim, İstanbul: İletişim Yay., 2005.
• David M. Ment, “Education, Nation-Building and Modernization after World War I: American Ideas for the Peace Conference”, Paedagogica Historica, V: 41, Nos. 1&2, February, 2005.
• François Georgeon, Sultan Abdülhamid, Çev: Ali Berktay, İstanbul: Homerkitabevi, 2006.
• Hüseyin Akyüz, Eğitim Sosyolojisinin Temel Kavram ve Alanları üzerine Bir Araştırma, Ankara: MEB Yay., 1991.
• İlber Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul: İletişim Yay., 2003.
• İnci Enginün, “Osmanlıcadan Modern Türkçeye Türk Edebiyatı ve Öz Kimlik”, Os-manlı Geçmişi ve Bugünün Türkiye’si, Derleyen: Kemal H. Karpat, İstan-bul: İstanbul Bilgi Üniv. Yay., 2005.
• İsmail Doğan, Modern Toplumda Vatandaşlık Demokrasi ve İnsan Hakları, İnsan Haklarının Kültürel Temelleri, 6. Baskı, Ankara: PegemA Yay., 2005.
• Kemal H. Karpat, İslâm’ın Siyasallaşması, Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Devlet, Kimlik, İnanç ve Cemaatin Yeniden Yapılandırılması, Çev: Şiar Yalçın, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniv. Yay., 2005.
• --------, Osmanlı Modernleşmesi; Toplum, Kurumsal Değişim ve Nüfus, Ankara: İmge Yay., 2002.
• M. Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi, İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1981.
• Marjorie Lamberti, State, Society and the Elementary School in Imperial Germany, New York: Oxford University Press, 1981.
• Mehmet Ö. Alkan, “İmparatorluk’tan Cumhuriyet’e Modernleşme ve Ulusçuluk Süre-cinde Eğitim”, Osmanlı Geçmişi ve Bugünün Türkiye’si, Derleyen: Kemal H. Karpat, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniv. Yay., 2005.
• Muhammed Abdüsselam, Güneyin Gelişiminde Bilim Teknolojisi ve Bilim Eğitimi Üzerine Notlar, Çev: O. Düzgüneş, Ankara: 1990.
• Nadir Özbek, “Modernite, Tarih ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi Tarihçiliği Üzerine Bir Değerlendirme”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 2, S.1, 2004.
• Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul: Doğu Batı Yay., 1978.
• Osmanlı Geçmişi ve Bugünün Türkiye’si, Derleyen: Kemal H. Karpat, Çev: Sönmez Taner, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniv. Yay., 2005.
• Richard E. Maynard, Education on Turkey, Istanbul: 1964.
• Roderic H. Davison, Reform in the Ottoman Empire, 1856-1876, Princeton: 1963.
• Sadrettin Celal Antel, “Tanzimat Maarifi”, Tanzimat I, İstanbul: MEB Yay., 1940.
• Selçuk Akşin Somel, The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire, 1839-1908: Islâmization, Autocracy and Discipline, Leiden: Brill Academic Publishers, 2001.
• Şerif Mardin, Jön Türklerin Siyasî Fikirleri 1895-1908, İstanbul: İletişim Yay., 2001.
• ------,“Yeni Osmanlı Düşüncesi”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, C.1, İstanbul: İletişim Yay., 2002.
• Ting-Hong Wong, “Education and State Formation Reconsidered: Chinese School Identity in Postwar Singapore”, The Journal of Historical Sociology, V.16, Nu: 2, June 2003.
• Ülker, Erol, “Contextualizing ‘Turkification’:Nation-building in the Late Ottoman Empire, 1908–18”, Nations and Nationalism, 11/4, 2005.
• Yasin Aktay, “Türkiye’de Eğitim Bir Maxvell Cini Olacak mı?”, Muhafazakâr Düşünce, Ankara: 2005, S.6.