OSMANLI SON DÖNEM SİYASÎ VE TOPLUMSAL DÜŞÜNCESİNDE POZİTİVİZMİN İZLERİ

Yıl 2021, Sayı: 61, 202 - 231, 01.12.2021

Hasan Selçuk Tandoğan Fikret Çelik

Öz

Pozitivizm, XIX. yüzyılda temelde Auguste Comte’un (1798-1857) görüşleri üzerinden “bilimselcilik”, “evrimcilik” ve “Sosyal Darwinizm” ile birlikte Batı dünyasında siyasal, kültürel ve toplumsal modernleşmenin geleneksel ve dinsel olandan bağımsız olarak ilerlemesine çalışan bir anlayış olarak ortaya çıkmıştır. Bu anlayış, Batı’daki kabulün ardından dünyadaki diğer kültür ve toplumlara ihraç edilmiş ve Osmanlı’da dâhil XIX. yüzyılda Batı karşısında gerileyen toplumlar için ithal edilen düşünce geleneklerinden biri olmuştur. Pozitivizm, Osmanlı/Türk modernleşmesinin siyasal ve toplumsal boyutu üzerinde, diğer Batılı düşünce gelenekleri ve hareketleriyle birlikte oldukça etkili olmuştur. Özellikle modernleşmenin ve Batılılaşma’nın aydınlar üzerinden ülkeye girişi, gelişimi ve kabulünde Osmanlı’da tarihsel olarak Yeni Osmanlılar, Jön Türkler ve son olarak da İttihatçılar önemli rol oynamışlardır. Bu grup ve yapılar içindeki şahsiyetlerin eserleriyle ortaya koydukları görüşler, pozitivizmin Osmanlı devlet ve toplumsal yapısının geçirdiği dönüşümdeki yerinin oldukça önemli olduğunu göstermiştir. Bu çalışmada, pozitivizm siyasal ve sosyal bir düşünce geleneği olarak anlatılmaya, daha sonra da II. Meşrutiyet öncesi ve sonrasında Osmanlı/Türk modernleşmesinde siyasal ve toplumsal düşüncenin gelişimine etkisi bağlamında önemli grup ve şahsiyetlerinin düşünceleri üzerinden incelenmeye çalışılacaktır. Çalışmada, makale yazım tekniği olarak içerik analizi yöntemi kullanılacak ve pozitivizmin Osmanlı/Türk modernleşmesinde siyasal ve toplumsal düşünceye olan etkileri konu açısından ön plana çıkan akademisyen ve çağdaş düşün insanlarının birincil ve ikincil kaynaklarından faydalanılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Pozitivizm, Modernleşme, Batılılaşma, Osmanlı/Türk Modernleşmesi, Pozitivizm, Modernleşme, Batılılaşma, Osmanlı/Türk Modernleşmesi

Kaynakça

• Alexander, Jeffrey C.-Reed, Isaac (2016). “Pozitivizm”. Çev. Ahmet Kemal Bayram. Sosyal Bilimler Ansiklopedisi II. Cilt (L-Z). Ed. Adam Kuper-Jessica Kuper. Ankara: Adres Yayınları. ss. 1116-1117.
• Bora, Tanıl (2002). “Milliyetçi-Muhafazakâr ve İslamcı Düşünüşte Negatif Batı İmgesi”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt III, “Modernleşme ve Batıcılık”. Ed. Uygur Kocabaşoğlu. İstanbul: İletişim Yayınları. ss. 251-268.
• Comte-Sponville, André (2003). “Özdekçilik (Materyalizm)”. Çev. Necmettin Kamil Sevil. Siyaset Felsefesi Sözlüğü. Ed. Philippe Raynaud-Stéphane Rials. İstanbul: İletişim Yayınları. ss. 647-654.
• Çaylak, Adem (2009). “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de İktidar-Muhalefet İlişkileri”. Ed. Adem Çaylak vd. Türkiye’nin Politik Tarihi. Ankara: Savaş Yayınevi. ss. 23-58.
• Çiğdem, Ahmet (2002). “Batılılaşma, Modernite ve Modernizasyon”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt III, “Modernleşme ve Batıcılık”. Ed. Uygur Kocabaşoğlu. İstanbul: İletişim Yayınları. ss. 68-81.
• Doğan, Atila (2012). Osmanlı Aydınları ve Sosyal Darwinizm. İstanbul: Küre Yayınları.
• Güçlü, Abdülbâki vd. (2003). Felsefe Sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.
• Heper, Metin (2011). Tarihsel, Kuramsal ve Karşılaştırmalı Açıdan Türkiye’nin Siyasal Hayatı. Çev. Kadriye Göksel. İstanbul: Doğan Kitap.
• Kahraman, Hasan Bülent (2002). “Bir Zihniyet, Kurum ve Kimlik Kurucusu Olarak Batılılaşma”.
• Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt III, “Modernleşme ve Batıcılık”. Ed. Uygur Kocabaşoğlu. İstanbul: İletişim Yayınları. ss. 125-140.
• Kansu, Aykut (2006). “20. Yüzyıl Başı Türk Düşünce Hayatında Liberalizm”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt I “Tanzimat ve Meşrutiyet Birikimi”. Ed. Mehmet Ö. Alkan. İstanbul: İletişim Yayınları. ss. 277-295.
• Korlaelçi, Murtaza (2006). “Pozitivist Düşüncenin İthali”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt I “Tanzimat ve Meşrutiyet Birikimi”. Ed. Mehmet Ö. Alkan. İstanbul: İletişim Yayınları. ss. 214-222.
• Köker, Levent (1998). İki Farklı Siyaset. Ankara: Vadi Yayınları.
• Kuyaş, Ahmet (2002). “Yeni Osmanlılar’dan 1930’lara Anti-Emperyalist Düşünce”. Çev. Özgür Gökmen. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt II “Kemalizm”. Ed. Ahmet İnsel. İstanbul: İletişim Yayınları. ss. 247-252.
• Mardin, Şerif (2006). “Yeni Osmanlı Düşüncesi”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt I “Tanzimat ve Meşrutiyet Birikimi”. Ed. Mehmet Ö. Alkan. İstanbul: İletişim Yayınları. ss. 42-53.
• Marshall, Gordon (1999). Sosyoloji Sözlüğü. Çev. Osman Hakınhay-Derya Kömürcü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.
• Mutman, Mahmut (2002). “Şarkiyatçılık/Oryantalizm”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt III, “Modernleşme ve Batıcılık”. Ed. Uygur Kocabaşoğlu. İstanbul: İletişim Yayınları. ss. 189-202.
• Onaran, Burak (2006). “Ahmet Mithat Efendi”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt I “Tanzimat ve Meşrutiyet Birikimi”. Ed. Mehmet Ö. Alkan. İstanbul: İletişim Yayınları. ss. 170-179.
• Ortaylı, İlber (2006). “Osmanlı’da 18. Yüzyıl Düşünce Dünyasına Dair Notlar”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt I “Tanzimat ve Meşrutiyet Birikimi”. Ed. Mehmet Ö. Alkan. İstanbul: İletişim Yayınları. ss. 37-41.
• Özden, Barış Alp (2006). “Ahmet Rıza”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt I “Tanzimat ve Meşrutiyet Birikimi”. Ed. Mehmet Ö. Alkan. İstanbul: İletişim Yayınları. ss. 120-123.
• Özlem, Doğan (2002). “Türkiye’de Pozitivizm ve Siyaset”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt III, “Modernleşme ve Batıcılık”. Ed. Uygur Kocabaşoğlu. İstanbul: İletişim Yayınları. ss. 452-464.
• Ruby, Christian (2012). Siyaset Felsefesine Giriş. Çev. Aziz Ufuk Kılıç. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Swingewood, Alan (1998). Sosyolojik Düşüncenin Kısa Tarihi. Çev. Osman Akınhay. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.
• Toprak, Zafer (2006). “Osmanlı’da Toplumbilimin Doğuşu”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt I “Tanzimat ve Meşrutiyet Birikimi”. Ed. Mehmet Ö. Alkan. İstanbul: İletişim Yayınları. ss. 310-327.
• Toprak, Zafer (2012). Cumhuriyet ve Antropoloji. İstanbul: Doğan Kitap.
• Troper, Michel (2003). “Tüzel Olguculuk”. Çev. Necmettin Kamil Sevil. Siyaset Felsefesi Sözlüğü. Ed. Philippe Raynaud-Stéphane Rials. İstanbul: İletişim Yayınları. ss. 922-927.
• Türköne, Mümtaz’er (1995). Osmanlı Modernleşmesinin Kökleri. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Ural, Şafak (1986). Pozitivist Felsefe. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Ülken, Hilmi Ziya (1992). Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Ülken Yayınları.
• Ünüvar, Kerem (2006). “Abdullah Cevdet”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt I “Tanzimat ve Meşrutiyet Birikimi”. Ed. Mehmet Ö. Alkan. İstanbul: İletişim Yayınları. ss. 98-116.
• Zürcher, Erik Jan (2002). “Kemalist Düşüncenin Osmanlı Kaynakları”. Çev. Özgür Gökmen. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt II “Kemalizm”. Ed. Ahmet İnsel. İstanbul: İletişim Yayınları.ss. 44-55.