DOĞURGANLIK GEÇİŞİ KARŞISINDA TÜRKİYE’DE REFAH SİSTEMİ VE AİLE POLİTİKALARI

Yıl 2025, Cilt: 21 Sayı: 69 - Aile, 82 - 109, 13.11.2025

Zehra Zeynep Sadıkoğlu

Öz

Birçok ülke gibi Türkiye de doğurganlık geçişi sürecinden geçmekte olup toplam doğurganlık hızı, toplumun
kendini yenileme düzeyi olan 2,1’in altına gerilemiştir. Bu çalışma, söz konusu geçişi; dört refah rejimi tipi
(liberal, muhafazakâr, sosyal demokrat ve Güney Avrupa) çerçevesinde analiz ederek aile politikalarının
doğurganlık üzerindeki farklı etkilerini karşılaştırmalı olarak ortaya koymaktadır. Devamında, Türkiye’deki
refah sisteminin; aile odaklı ve korporatist özellikler taşıyan muhafazakâr rejim, parçalı yapısıyla Güney
Avrupa modeli ve sosyal yardımların ağırlıkta olduğu, gelişmekte olan ekonomilere özgü refah sistemi
birleşiminden oluşan melez bir karakter sergilediği vurgulanmaktadır. Bu çerçevede, Türkiye’nin 2000’li
yıllardan itibaren azalan doğurganlık oranları karşısında, çocuk sahibi olmanın doğrudan maliyetlerini
azaltma, iş ve aile yaşamını dengeleme ile çocukların gelişimini destekleme olmak üzere üç temel hedefe
odakla geliştirdiği aile politikaları incelenmektedir. Nihayetinde, söz konusu politikaların kadın istihdamı
ve doğurganlık oranları üzerindeki etkililiği karşılaştırmalı bir perspektifle tartışılmakta; yalnızca çocuk
sahibi olmanın doğrudan maliyetlerini azaltan önlemlerin yeterli olmadığı, bunun ötesinde iş-aile-yaşam
dengesini sağlayan ve çocuk gelişimini destekleyen çok boyutlu, bütüncül ve uzun vadeli politikalara
duyulan ihtiyacın altı çizilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Doğurganlık Geçişi , Refah Rejimi , Aile Politikaları , Nakdî Yardım , Analık-Babalık İzni , Esnek Çalışma , Erken Çocukluk Eğitim ve Bakımı

Kaynakça

• Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı (ASHB) (2025a). Sosyal yardım programları. https://www.aile. tr/sygm/programlarimiz/sosyal-yardim-programlarimiz/
• Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı (ASHB) (2025b). Komşu Anne Projesi pilot eğitimleri devam ediyor. https://www.aile.gov.tr/haberler/komsu-anne-projesi-pilot-egitimleri-devam-ediyor/
• Akkan, B. (2018). The politics of care in Turkey: Sacred familialism in a changing political context. Social Politics 25(1), 72-91.
• Akkan, B. (2021). Global pandemic and the veiled crisis of care in Turkey. Historical Social Research/ Historische Sozialforschung, 46(4), 31-49.
• Akkan, B., Buğra, A. ve Knijn, T. (2023). Gendered familialism in a Mediterranean context: Women’s labor market participation and early childhood education and care in Turkey. New Perspectives on Turkey, 69, 111-127.
• Akkan, B. ve Serim, S. (2018). Work and family reconciliation in Turkey: Young women as a vulnerable group in the labour market. Research and Policy on Turkey, 3(2), 173-186.
• Arts, W. ve Gelissen, J. (2002). Three worlds of welfare capitalism or more? A state-of-the-art report. Journal of European Social Policy, 12(2), 137-158.
• Aydın, M. B. (ed.). (2024). Eğitim İzleme Raporu 2023 (Alan İzleme Raporları: 2024/17). İLKE İlim Kültür Eğitim Vakfı.
• Aydın, U. ve Demirkaya, S. (2017). Çalışma yaşamında aile dostu iş hukuku uygulamaları. İş ve Hayat, 3(6), 72-104.
• Aysan, M. F. (2016). Türkiye’de aile yapısındaki değişim ve doğurganlığın düşüşü. Türkiye Dördüncü Nüfusbilim Konferansı, HÜNEE ve Hacettepe Üniversitesi (s. 155-168).
• Aysan, M. F. (2018). Between risks and opportunities: Social policies in contemporary Turkey. A.
• Aysan, M. Babacan, N. Gur, H. Karahan (ed.), Turkish economy: Between middle income trap and high income status içinde (s. 101-120), Springer International Publishing.
• Aysan, M. F. ve Özdoğru, A. A. (2015). Avrupa’da erken çocukluk bakımı ve eğitiminin mukayeseli analizi. Sosyoloji Dergisi, 35(1), 167-94.
• Bambra, C. (2007). Going beyond the three worlds of welfare capitalism: Regime theory and public health research. Journal of Epidemiology & Community Health, 61(12), 1098-1102.
• Beyaz, C. (2025). Doğurganlığa etki eden yeni eğilim sosyal kısırlık. Kriter, Yıl 9, Sayı 98. https:// kriterdergi.com/dosya-toplum/dogurganliga-etki-eden-yeni-egilim-sosyal-kisirlik
• Billingsley, S., & Ferrarini, T. (2014). Family policy and fertility intentions in 21 European countries. Journal of Marriage and Family, 76(2), 428-445.
• Blum, S. ve Rille-Pfeiffer, C. (2010). Major trends of state family policies in Europe. Family Platform, European Commission.
• Bölükbaşı, H. T. ve Ertugal, E. (2013) ‘Europeanisation of employment policy in Turkey: Tracing domestic change through institutions, ideas and interests’. South European Society and Politics, vol. 18, no. 2, 237-257.
• Buğra, A. ve Keyder, Ç. (2006) The Turkish welfare regime in transformation. Journal of European Social Policy, vol. 16, no. 3, 211-228.
• Can, B. (2019). Caring for solidarity? The intimate politics of grandmother childcare and neoliberal conservatism in urban Turkey. New Perspectives on Turkey, 60, 85-107.
• Çoban, A. İ. ve Özbesler, C. (2009). Türkiye’de aileye yönelik sosyal politika ve hizmetler. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 18(18), 31-42.
• Dedeoğlu, S. (2012). Equality, protection or discrimination: Gender equality policies in Turkey. Social Politics, 19(2), 269-290.
• Dedeoğlu, S. ve Adar, A. Ş. (2024). Caring piously: new institutionalisation of childcare services in Turkey. Social Policy and Society, 23(3), 769-783.
• Díaz, M. Y. ve Watkins, L. (2025). Beyond the body: Social, structural, and environmental infertility. Social Science & Medicine, 365, 117557
• Dildar, Y. (2022). The effect of pronatalist rhetoric on women’s fertility preferences in Turkey. Population and Development Review, 48(2), 579-612.
• Eryurt, M. A. (2005). Türkiye’de doğurganlığı belirleyen ara değişkenler: Yakın döneme bakarken. Turkish Journal of Population Studies, 27, 67-84.
• Eryurt, M. A. (2018). Türkiye’de doğurganlık davranışları: düzey, belirleyiciler, politikalar. Türkiye Aile Yapısı İleri İstatistik Analizi içinde (s. 1-36). ASHB Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüğü.
• Eryurt, M. A. ve Ergöçmen, B. A. (2008). Ebeveyn eğitiminin doğurganlık üzerindeki etkisi. Turkish Journal of Population Studies, 30 (1), 13-28.
• Esping-Andersen, G. (1990). The three worlds of welfare capitalism. Princeton University Press.
• Esping-Andersen, G. (1999). Social foundations and postindustrial economies. Oxford University Press. Ferrera, M. (2006). Sosyal Avrupa’da “Güney Avrupa refah modeli”. A. Buğra ve Ç. Keyder. (ed). Sosyal Politika Yazıları içinde (s. 195-229). İletişim Yayınları.
• Güvendi , M. A. (2018). Contemporary Turkish family poicies in the context of welfare regimes. yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Şehir Üniversitesi SBE.
• HÜNEE (1993-2018). Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması. Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
• Kazanoğlu, N. (2019). Work and family life reconciliation policies in Turkey: Europeanisation or Ottomanisation? Social Sciences, 8(2), 36-49.
• Kazanoğlu, N. ve Ketola, M. (2022). Understanding the moral economy of state-civil society relationships: Islam, women’s NGOs and rights-based advocacy in Turkey. Turkish Studies, 23:4, 600-622, 10.1080/14683849.2022.2033118
• Kirk, D. (1996). Demographic transition theory. Population Studies, 50(3), 361-387. Koç, İ. (2018). Türkiye’de aile yapısının değişimi sürecinde tek ebeveynli ailelerin oluşumu, belirleyicileri ve refah durumu (2006-2016). Türkiye Aile Yapısı İleri İstatistik Analizi içinde (s. 36-85). ASHB Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüğü.
• Lesthaeghe, R. (2010). The unfolding story of the second demographic transition. Population and development review, 36(2), 211-251.
• Luci-Greulich, A. ve Thévenon, O. (2013). The impact of family policies on fertility trends in developed countries. European Journal of Population, 29(4), 387-416.
• Millî Eğitim Bakanlığı (2023). Millî Eğitim İstatistikleri Örgün Eğitim 2022/2023.
• Naldini, M. ve Jurado, T. G. (2009). Families, markets and welfare states: The Southern European model. Seventh ESPANET Conference, Urbino, Italy (s. 17-19).
• Neyer, G. (2021). Welfare state regimes, family policies, and family behaviour. Schneider, N. F. ve Kreyenfeld, M. (ed.). Research Handbook on the Sociology of the Family içinde (s. 22-41). Edward Elgar Publishing.
• OECD (2024). Society at a glance 2024: OECD social indicators.
• OECD (2025a). Public spending on family benefits. https://webfs.oecd.org/Els-com/Family_Database/ PF1_1_Public_spending_on_family_benefits.pdf
• OECD (2025b). Parental leave systems. https://webfs.oecd.org/Els-com/Family_Database/PF2_1_ Parental_leave_systems.pdf
• OECD (2025c). Public spending on childcare and early education. https://webfs.oecd.org/Elscom/ Family_Database/PF3_1_Public_spending_on_childcare_and_early_education.pdf
• Powell, M. ve Yörük, E. (2017). Straddling two continents and beyond three worlds? The case of Turkey’s welfare regime. New Perspectives on Turkey, 57, 85-114.
• Resmî Gazete (2021). Gelir vergisi kanunu ile bazı kanunlarda değişiklik yapılmasına dair kanun. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2021/12/20211225-2.htm
• Sadıkoğlu, Z. Z. (2021). Modern Türk aile yapısında ve kadınların uğraşlarında değişme. TESAM Akademi Dergisi, 9(1), 317-347.
• Stier, H., Lewin-Epstein, N. ve Braun, M. (2001). Welfare regimes, family-supportive policies, and women’s employment along the life-course. American Journal of Sociology, 106(6), 1731-1760.
• Taşçı, F. (2022). AK Parti döneminin sosyal yardımları arka plan ve uygulama. SETA Yayınları, 377, 7-25.
• T.C. Kalkınma Bakanlığı. (2015). Ailenin ve dinamik nüfus yapısının korunması programı eylem planı (2015–2018). Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı (ASHB) koordinatörlüğünde. Ankara: T.C. Kalkınma Bakanlığı.
• Thévenon, O. (2011). Family policies in OECD countries: A comparative analysis. Population And Development Review, 37(1), 57-87.
• Thévenon, O. ve Gauthier, A. H. (2011). Family policies in developed countries: A ‘fertility-booster’with side-effects. Community, Work & Family, 14(2), 197-216.
• Thévenon, O. ve Luci, A. (2012). Reconciling work, family and child outcomes: What implications for family support policies? Population Research and Policy Review, 31(6), 855-882. TÜİK (2024a). Doğum İstatistikleri, https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Dogum-Istatistikleri- 2024-54196
• TÜİK (2024b). İstatistiklerle Yaşlılar, https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Istatistiklerle-Yaslilar- 2024-54079
• TÜİK (2024c). İstatistiklerle Kadın, https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Istatistiklerle-Kadin- 2024-54076
• Turğut, F. (2016). Türkiye’de aile siyasetinde yeni dönem politikaları (2000 sonrası bir değerlendirme). Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi SBE.
• Uğur, Z., Yıldız, E. ve Doğan, R. Y. (2023). Türkiye’de çalışan kadınların küçük çocuklarına kim bakıyor? Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 23(58), 93-128.
• Uzunalioğlu, M. (2024) ‘Türkiye country note’, Dobrotić, I., Blum, S., Kaufman, G., Koslowski, A., Moss, P. and Valentova, M. (ed.) International Review of Leave Policies and Research 2024 içinde. https://www.leavenetwork.org/annual-review-reports/
• Werding, M. (2014). Children are costly, but raising them may pay: The economic approach to fertility. Demographic Research, 30, 253-276.
• World Bank (2025). Fertility rate, total (births per women). https://data.worldbank.org/indicator/ SP.DYN.TFRT.IN?name_desc=false
• Yavuz, S. (2022). Türkiye’de doğurganlıkta güncel durum ve geleceğe yönelik eğilimler, M. F. Aysan (ed.) Türkiye’de Nüfus ve Toplum içinde (s. 259-299). T.C. İçişleri Bakanlığı Nüfus ve Vatandaşlık İşleri.
• Zelizer, V. (1985). Pricing the priceless child: The changing social value of children. Princeton University Press.
• 10108 Sayılı ‘Devlet Memurlarının Yarım Zamanlı Çalışma Hakkının Kullanımına İlişkin Yönetmelik, https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2025/07/20250718-24.pdf
• 193 Sayılı Gelir Vergisi Kanunu, https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=193&MevzuatTur= 1&MevzuatTertip=4
• 4857 Sayılı İş Kanunu, https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=4857&MevzuatTur=1&- MevzuatTertip=5
• 5510 Sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu, https://www.mevzuat.gov.tr/ mevzuat?MevzuatNo=5510&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5
• 5580 Özel Öğretim Kurumları Kanunu, https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=5580&- MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5
• 657 Sayılı Devlet Memurları Kanunu, https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=657&- MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5