Eşq di Edebiyata Goranî/Hewramî de: Mînaka Perîşannameya Mela Perîşanê Dînewerî

Yıl 2023, , 127 - 147, 19.03.2023

Shahab Vali

https://doi.org/10.19059/mukaddime.1247302

Öz

Weke hemû edebiyata cîhanê, yek ji mijarên sereke yên berhemên ku bi zaravayên cuda yên edebiyata Kurdî hatine nivîsandin jî mijara eşq e. Ev têgeh di cureyên cuda yên edebiyata Kurdî de, di çerçove û wateyên cuda de hatiye bikaranîn.
Yek ji wan berhemên edebî yên navborî Perîşanname ye ku ji aliyê Mela Perîşan Dinewerî ve di sedsala nehem a hicrî de, bi awayekî helbestkî, hatiye nivîsandin. Di berhema navborî de, ku em dikarin wekî edebiyata dînî yê bihesibînin, şair têgeha eşqê li hember têgeha aqil datîne û van her du têgehan, weke di gelek berhemên dînî/felsefî de, di şeklê munazere yê de berawird dike.
Armanca sereke ya vê gotarê analiz û niqaşa giştî ya wate, bikaranîn û nirxandinê Mela Perîşan e li ser du têgehên bingehîn ên tarîxa ramanê yanî eşq û aqilê.

Anahtar Kelimeler

Eşq, Aqil, Şî’itî

Goranî/Hawramî Edebiyatında Aşk: Mela Perîşan-ı Dîneverî’nin Perîşannamesi Örneği

Öz

Tüm dünya edebiyatında olduğu gibi, Kürt edebiyatının farklı lehçelerinde yazılmış eserlerin ana temalarından biri de aşk temasıdır. Bu kavram, Kürt edebiyatının farklı türlerinde, farklı kontekst ve anlamlarda kullanılmıştır.
Bahsi geçen edebi eserlerden biri de hicri dokuzuncu yüzyılda Mela Perîşan Dineweri tarafından, manzum bir şekilde kaleme alınan olan Perişanname adlı eserdir. Dini edebiyat olarak değerlendirebileceğimiz adı geçen eserde, şair aşk kavramını akıl kavramının karşısına koyup, birçok dini/felsefi eserde olduğu gibi, bu iki kavramı, münazara şeklinde karşılaştırmıştır.
Bu makalenin amacı, şairin düşünce tarihinin iki temel kavramı olan aşk ve aklı hangi kontekts ve anlamda kullanıp değerlendirdiğini genel olarak ele alıp, tartışmaktır.

Anahtar Kelimeler

Aşk, Akıl, Mela Perîşanê Dînewerî, Perîşanname, Şiîlik, Eşq, Aqil, Şî’itî

Kaynakça

• ‘Amilî, S. M. E. (1983). A’yan el-Şi’a, c. 6, Beyrut: Dar-ul Te’aruf.
• Ahmedî, C. (2016). Tarîxê Edebiyatê Kordî Ez Axaz Ta Cengê Cîhaniyê Evvel, Întişaratê Seqiz: Gotar.
• Algar, H. (1990). “Cahârdah Ma’sûm”, Encyclopaedia Iranica”, Vol. 4, Fasc. 7, New York, 1990, rr. 627-62.
• Amir-Moezzi, M.A. & Jambet, Ch. (2004). Qu’est-ce que Le Shî’ism, Paris: Fayard.
• Amir-Moezzi, M.A. (2006). “La Préexistence de l’Imam”, di La Religion Discrète, Croyances et Pratiques Spirituelles dans l’Islam Shi’ite, Paris: Vrin.
• Amir-Moezzi, M.A. (2006). “Notes a Propos de la Walâya Imamite”, di La Religion Discrète, Croyances et Pratiques Spirituelles dans l’Islam Shi’ite, Paris: Vrin.
• Amir-Moezzi, M.A. (2006). “Savoir C’est Pouvoir, Exégèses et Implications du Miracle dans L’İmamisme Ancien”, di La Religion Discrète, Croyances et Pratiques Spirituelles dans l’Islam Shi’ite, Paris: Vrin.
• Amir-Moezzi, M.A. (2009). “Note Bibliographique sur le Kitâb Sulaym b. Qays, le Plus Ancien Ouvrage Shi’ite Existant”, Le Shî’isme Imamîte Quarante Ans Après, Hommage a Etan Kohlberg, sous la direction de Mohammad Ali Amir-Moezzi, Meir M. Bar-Asher, Simon Hopkins, Belgium: Brepols.
• Amir-Moezzi, M.A. (2011). Le Coran Silencieux et le Coran Parlant, Sources Scriptuaires de l’slam Entre Histoire et Ferveur, Paris: CNRS Editions.
• Amir-Moezzi, M.A. (2020). “La Perle Précieuse Attribué a Rajab al-Bursî, Les 500 Versets Coranique au Sujet de ‘Alî”, di Ali, Le Secret Bien Gardé, Paris: CNRS Editions.
• Amolî, S.H. (1352). Ness ul-Nusûs fî Şerhê Fusûs ul-Hikem, teshîh: Henry Corbin, Osman Ismail Yahya, Tehran: IFRI.
• Amolî, S.H. (1426). Cami’ ul-Esrar ve Menbe’ ul-Enwar, muqeddime: Henry Corbin, Osman Ismail Yahya, tecumê: S. j. Tabatabî, Beyrut: Muessisê el-Tarîx el-Erebî.
• Behramî, Î. (amd.) (1383). Şahnameyê Kurdî, Tehran: Hîrmend.
• Behramî, Î. (amd.) (1388). Şahnameyê Kurdî, Tehran: Hîrmend.
• Bekran, M. bin N. (1342). Cihannuma, be kûşêşê M. A. Riyahî, Tehran: Întişaratê Kitabxaneyê İbn Sîna.
• Bêsaranî, (1375). Dîwanê Bêsaranî, Lêkolînewe Lêkdanewe: H. Mela salih, Senendec: Kitabê Mihrgan.
• Bîdakî, H. (2016). “Fihristê Tewsîfê Mutûnê Xettîyê Kordî der Kitabxanehayê Îran-Menzûmehayê Dînî ve Aşiqane”, Keşkol, c. 1, hej. 2, Tehran.
• Bidlîsî, Ş. (b.t). Şerefname, amd. F.Z. el-Kurdî, Misir: el-Ezher.
• Bursî, H. R. (1969). Meşariq Enwar el-Yeqîn fî Heqayiq Esrar Emîr el-Mumînîn, wer. E. M. Yezdî, Tehran: Întişaratê 'Ilmî Ferhengî Sahib el-Zeman.
• Cemaleddîn Ebû Rûh bin Ebû Se’îd (1376). Halat ve Suxenanê Ebû Se’îdê Ebûlxeyr, amd. M.R. Şefi’î Kedkenî, Tehran: Agah.
• Curcanî, A. İbn M. es-Seyyid eş-Şerîf (1997). Tarifat, wer. A.Erkan, İstanbul: Bahar Yayınları.
• Doru, M.N. (ed.) (2019). Ferhenga Têgehên, Felsefî, Diyarnbakır: Lîs.
• el-Eyyaşî, Ebî Nezr M. bin M. (1428). El-Tefsîr, el-cuz’ el-sanî, Qum: Muessise el-Bi’se.
• el-Hilalî, S. bin Q. (1428). Kitab Suleym bin Qeys, Tehqîq: M.B. Ensarî, Teb’ Xamis, Qum: Delîlê Ma.
• Erginli, Z. (2006). Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Kalem Yayınevi.
• Eyn-ul Qudatê Hemedanî (1337). Levayih, amd. R. Fermeniş, Tehran: Çapê Huner.
• Gonabadî, S. (1334). Şerhê Farsî ber Kelematê Şêxê Ecel Baba Tahirê Hemedan, Çapxaney Taban.
• Hafizê Şîrazî (1389), Dîwanê Hafiz, amd. C. Mensûr, Tehran: Dîdar.
• Hosseini Abbariki S.A. (2021). Yaftehayi Novîn Derbarê Ehval ve Eş’arê Molla Perîşan, Journal of Kurdish Literature, Spring and Summer, Vol. VII, No. 1, serie 11, rr. 4-6.
• İbn Arabî (2005). İlahî Aşk, wer. M. Kanık, İstanbul: İnsan Yayınları.
• İbn Turke, S. (1375). Aqil û Eşq ya Munaziratê Xems, amd. A. Cûdî, Tehran: Merkezê Pejûheşê Mîrasê Mektûb.
• Lawson, T. (1999). The Dawning Places of the Lights of Certainty in the Divine Secrets Connected with the Commander of the Faitful by Rajab Bursi (d.1411), di The Heritage of Sufism (vol. 3): The Legacy of Medieval Persian Sufism (1150-1500), ed. Leonard Lewisohn, Oxford: Oneword Publications.
• Mela Perîşanê Dînewerî (1313). Perîşanname, Staatbibliothek zu Berlin, Digitalisierte Sammlungen, 2014. https://digital.staatsbibliothekberlin.de/werkansicht?PPN=PPN781376718&PHYSID=PHYS_0001&DMDID=&view=picture-toolbox (10.05.2022).
• Mewlana Celaleddîn (1388). Xezeliyatê Şemsê Tebrîz, amd. M.A. Şefîî Kedkenî, Tehran: Suxen.
• Mewlana Celaleddîn, (1389). Mesnewî yê Me’newî, amd. T. Subhanî, Tehran: Ruzene.
• Modarressi, H. (1993). Crisis and Consolidation In The Formative Periode Of Shi’ite Islam, Abû Ja’far ibn Qiba el-Râzî amd His Contribution to Imâmite Shî’ite Thought, Princeton: The Darwin Press Inc..
• Momen, M. (1985). An Introduction to Shi’i Islam, Connecticu: Yale University Press.
• Ölmez, C.& Vali, Sh. (2021). Mem û Zîna Hewramî, İstanbul: Nûbihar.
• Panahloo, O. & Îhtişaminia, M. (1398). I’tiqadat-i Îmamiyye der Hewzê Îmamet ez Menzerê Hafiz Receb Bursî, di Feslnamê Ilmî-Pejûhişî Pejûhişhayê I’tiqadî-Kelamî, sal 9, şomarê 34, Tabistan.
• Poorjavadî, N. (1385). Zebanê Hal Der İrfan ve Edebiyatê Parsî, Tehran: İntişaratê Hermes.
• Qazî Se’îd Qumî, M. S. bin M. (1379). Şerh ul-Erbe’în, teshîh: N. Hebîbî, Tehran: Neşrê Mîrasê Mektûb.
• Qur’an (2014). Wergera Qur’ana Pîroz bi Zimanê Kurdî, wer. Mela Huseyn Êsî, Mela Se’id Girdarî, Mela Muhemmed Bêrkevanî, ç. 4, İstanbul: Şûra Yayınları.
• Rastgû, M. (1383). Îrfan der Xezelê Farsî, Tehran: İntişaratê Îlmî ve Ferhengî.
• Razî, N. (1345). Resaleyê Eşq û Aqil, amd. T. Tefezzulî, Tehran: Bongahê Tecume ve Neşr.
• Şah Nîmetullahê Welî (2535). Kulliyatê Eş’ar, amd. C. Nûrbexş, Tehran: Xaniqahê Nîmetullahî.
• Sebziwarî, H. (b.t.). Dîwan, amd. M. Moderissî Çardihî, Întişaratê Kitabfirûşiyê Mehmûdî.
• Şemsê Tebrîzî, (1369). Meqalat, amd. M.A. Muvehhid, Tehran: Xarezmî.
• Şêxê Sedûq, Ebî Ce’fer ibn Babûye (1412). Kemal el-Dîn ve Temam el-Ni’me, tehqîq: H. A’lamî, Beyrut: Muessise el-E’lemî li l-Metbûat.
• Şeybî, K.M. (1345). Hembestegî Miyanê Teşeyyu’ ve Tesewwuf, tercumê A. A. Shahabi, Tehran: Întişaratê Danişgahê Tahran.
• Şeybî, K.M. (1387). Teşeyyu’ ve Tesewwuf Ta Axazê Sedê Dewazdehumê Hicrî, tercumê A. Zekavetî Qaragozloo, Tehran: Întişaratê Amir Kabir.
• Seydî Hewramî (1971). Dîwanî Seydî Hewramî, Kokirdenewe û Şîkirdenewey M.Emîn Karduxî, Silêmanî: Çapxaney Kamiran.
• Seyyidî, S. H. & Înayetî Rad, M. J. & Huseyni Şahrûdî, M. (1396). Berresî Mefhûmê Guluw der Nezeriyatê Welayî Hafiz Receb Bursî, di Costarhayî der Felsefe ve Kelam, sal 49, şomarê peyapey 98.
• Subhanî, J. (1418). Mosû’ê Tebeqat el-Fuqeha, c. 9, Qum: Mu’essisey-i Îmam Sadiq.
• Tebrisî el-Nûrî, H. (1415). el-Necm ul-Saqib fî Ehwal el-Îmam el-Hucce el-Galib, tehqîq: S. Y. Musavî, Qum: Enwar Huda.
• Tevessulî Efşar, M. (1389). Karburdê Îstilahatê Îrfanî der Edebiyat, Zencan: Întişaratê Danişê Zencan.
• Ulfetî Tebrîzî, Ş. (1362). Reşf’ul-Elhaz fî Keşf’ul-Elfaz, amd. N.M. Hirewî, Tehran: İntişaratê Mewla.
• Umerayî, Î. X. (2008). Şerh-i Dîvan-i Mola Perîşan, amd. E. Xezenferî, Xurremabad: Întişaratê Şapûrxwast.
• Vali, Sh. (1385). Negahî be Fermanê Mensûb be Îmam Sadiq, di Meskûye, Danişgahê Azadê Îslamî Şehrê Rey, şomarê 5.
• Vali, Sh. (1389). Mefhûmê Pîr der Fermanê Mensûb be Îmam Sadiq, di Cawîdan Xired, dowrê Cedîd, şomarê 6, rr. 63-82.
• Xanayê Qubadî (1394). Dîwanî Xanayê Qubadî, Kokirdenewe û Lêkolînewey K. Osman Xeyat, Senendec: Neşrê Şivan.
• Xerewî îsfahanî, (b.t). Dîwanê Kompanî, Tehran: Dar ul-kutub el-îslamiyye.
• Xeza’ul-Arifîn (1334). Mecmûa-i ‘Ilmî ve ‘Irfanî ve Felsefî, amd. Ali bin Muhammed Baqir el-Damexanî’ul-Esl-i Kirmanşahî Mesken, Şeban, Kitabxane-i Meclîs-i Îran.
• Xeznedar, M. (2010). Mêjûy Edebî Kurdî, c. 2, Hewler: Dezgay Aras.
• Xurremşahî, B. (1375). Hafizname, c.1, çapa 7emîn, Tehran: İntişaratê Îlmî ve Ferhengî.