Yeni Bir Form Olarak Nakşî-Halidîliğin Kürt Coğrafyasındaki Etkileri

Yıl 2018, Cilt: 9 Sayı: 2, 1 - 16, 29.11.2018

Mehmet Nesim Doru

https://doi.org/10.19059/mukaddime.369809

Cited By: 1

Öz

Halidilik, bir XIX. yüzyıl hareketi
olarak, doğup geliştiği Kürt coğrafyası başta olmak üzere, İslam dünyasının
birçok bölgesine yayılmış bir Nakşibendi koludur. Adını kurucusu Mevlânâ Halid
Şehrizorî’den alan tarikat, kurulduğu dönemden bugüne İslam dünyasının Nakşî
geleneği içinde en güçlü kollardan biri olagelmiştir. Başka bir ifadeyle,
Halidilik, İslam dünyasında sosyal, siyasal ve dinî açıdan getirdiği
farklılıklarla salt dinî bir çevre olmaktan çıkmayı başarabilmiş nadir
oluşumlardan biridir.

Halidilik, kurucusu olan Mevlânâ
Halid Şehrezorî’nin kişisel karakterini yansıtan bir tarikat olmanın yanısıra
aynı zamanda onu aşan ve yayıldığı bölgelerde o bölgelerin şartlarına göre
şekillenen bir oluşumdur. Bu sebeple bu hareketi sadece kurucusunun karakteri
açısından değerlendirmek eksik olacağından hareketi teorik doktrin açısından da
ele almak gerekir.

Halidilik, dinî görüş ve anlayış
olarak Hind sûfîliğinin etkisinde kalmış ve bu çerçevede etkili olduğu
bölgelerde birçok değişim ve dönüşüme yol açmıştır. En önemli etkisi, nüfuz
ettiği bölgelerde hâkim olan ve daha çok Orta-Asya sûfîliğinin etkisinde kalan
anlayışları geriletmiş olmasıdır. Böylece bu yeni anlayışla beraber
İbnü’l-Arabî’ci ve vahdet-i vücûdçu tasavvufî anlayış yerine, İslam’ın öz
kaynakları olan Kitap ve Sünnet’e bağlılığı esas alan Halidilik, heterodoksî
anlayışları İslam düşüncesinin dışına itmiştir. Bu etkinin en çok görüldüğü
coğrafya ise, Kürtlerin yaşadığı bölgeler olmuştur. Bu çalışmada Kürt
coğrafyasında Halidilik üzerinden gerçekleşen bu değişim ve dönüşümün kodları
analiz edilecektir.

Anahtar Kelimeler

İslam Felsefesi, Nakşilik, Halidilik, Mevlânâ Hâlid, Müceddidîyye

Kaynakça

• Abu Manneh, B (2003). “Salafiyya and the Rise of the Khālidiyya in Baghdad in the Early Nineteenth Century”. Die Welt des Islams. C.43/3. 349-72. Algar, Hamid (2006). Nakşibendiyye. DİA. C.32. 335-342. Algar, Hamid (2013). Nakşibendîlik. çev. Cüneyd Köksal vd. İstanbul: İnsan Yayınları. Bağdâdî, Mevlânâ Halid-i (2014). Akaidin Kalbi. Haz. Mehmet Fatih Çakır. İstanbul: Semerkand. Bruinessen, Martin Van (2013). Kürdistan Üzerine Yazılar. çev. Nevzat Kıraç vd. İstanbul: İletişim Yayınları. Bruinessen, Martin Van (1990). The Naqshbandî Order in 17th-Century Kurdistan. Nakshbandis içinde. ed. Marc Gaborieau, Alexandre Popovic, Thierry Zarcone. İstanbul-Paris: İsis Yayınları. 337-60. Çelebi, Evliya (2010). Seyâhatnâme 4.Kitap. Haz. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. De Jong, Frederick (ty.). The Library of Shaikh Khālid Al-Shahrazūrī Al-Naqshbandī. Sufi Orders in Ottoman and Post-Ottoman Egypt and the Middle East: Collected Studies içinde. İstanbul: Isis Press. 55-78. Ebu Manneh, B (2014). Hâlidiliğin Yükselişine ve Gelişmesine Yeni Bir Bakış. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler içinde. Haz. Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: Türk Tarih Kurumu. 323-59. El-Bağdadî, Muhammed b. Süleyman (1981). el-Hadikatu’n-nediye. İstanbul: Işık Kitabevi. El-Berzencî, Abdulkadir (1956). Sadâtu’l-Berzenc. Kerkük. (Muhammed Ali Karadaği (2007). Fi Rihab eklam ve şahsiyâti Kurdiyye. Süleymaniye: Bingeh-i Jîn). El-Hânî, Abdulmecid b. Muhammed (ty.) el-Hedaiku’l-verdiyye fî hakaiki ecillai’n-Nakşibendiyye. nşr. Abdulbasit Muhammed Abdussamed el-Amidî. İstanbul: Cihan Neşriyat. El-Kûranî. İ. (2007). Matla‘u’l-cûd bi tahkiki’t-tenzîh fî vahdeti’l-vücûd. Resâil fi Vahdeti’l-Vücûd. (Thk: Said Abdulfettah). Kahire: Mektebetu’-Sakafiyeti’d-Dinîyye. El-Kürdî, Muhammed Emin (1329). Kitabu’l-mevahibi’s-sermediyye fi menakibi’n-Nakşebendiye. Mısır: Matbaatu’s-Saade. El-Muradî. A. (ty.). Silku’d-durer. Kahire: Daru’l-Kitabi’l-İslamî. El-Müderris, Abdulkerim (1983). Ulemâuna fi hizmeti’l-ilm ve’d-dîn. Bağdat: Daru’l-Hurriye. Haar, Johan G. J. Ter (1990). The Nakshbandi Tradition in the Eyes of Ahmad Sirhindî. Nakshbandis içinde. Ed. Marc Gaborieau, Alexandre Popovic, Thierry Zarcone. İstanbul-Paris: İsis Yayınları. 83-93. Haydarî, İbrahim Fasih (2011). Mecdü’t-talid. çev. Eser Sazak. İstanbul: Semerkand Yayınları. Kallek, Cengiz (1992). Berzenci. DİA. C.5.  525-526. Kılıç, Rüya (2007). Nakşi Geleneğinde İbnü’l-Arabî: Destek mi Muhalefet mi?. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. sy.6. 43-60. Korkusuz, M. Şefik (2010). Nehri’den Hazne’ye Meşayih-i Nakşibendi. İstanbul. Kubat, Mehmet (2014). Mevlânâ Halid-i Bağdadî. İstanbul: hikmetevi. Le Gall, Dina (2016). Osmanlı’da Nakşibendilik. çev. İrfan Kelkitli. İstanbul: Litera Yayınları. Nakşibendî, Mevlânâ Hâlid (2011). Yad-i merdân. Haz: Abdulkerim Müderris. Erbil: Aras Yayınları. Şengül, Serdar (2015). Hâlidî-Nakşibendîlik ve Medreselerde İlim Anlayışının Dönüşümü. Kıyam ve Kıtal: Osmanlı’dan Cumhuriyete Devletin İnşası ve Kolektif Şiddet. (Haz: Ümit Kurt- Güney Çeğin. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları. 321-360. Weismann, Itzchak (2015). Nakşibendilik. (çev: İrfan Kelkitli). İstanbul: Litera Yayınları. Yılmaz, Ömer (2005). İbrahim Kûrânî. İstanbul: İnsan Yayınları.