Max von Oppenheim’dan Enver Paşa’ya Bir Mektup ve Tarihi Önemi

Yıl 2022, Cilt: 13 Sayı: 2, 261 - 277, 28.11.2022

Kadir Kon

https://doi.org/10.19059/mukaddime.1116209

Öz

Bu makalede esas olarak Almanya’nın Birinci Dünya Savaşı’ndaki İslam stratejisi mimarlarından Max von Oppenheim tarafından Enver Paşa’ya gönderilen ve ilk defa gün yüzüne çıkan bir mektup konu edilmektedir. Oppenheim’ın Türk Tarih Kurumu Arşivi’nden çıkan bu mektubundan anlaşıldığı üzere ikilinin ilişkisi daha Enver Paşa’nın Berlin’deki ataşelik yıllarına dayanmaktadır. Söz konusu görece kısa Mektup içerisinde geçen bazı isimler bize Enver Paşa’nın Berlin ataşeliği sırasında kurduğu ilişkileri göstermesi yanında sonraki güç kazandığı iktidar dönemlerinde Almanya ile ilişkilerindeki eski networkünü sürdürdüğünü görmemimze yardımcı olacak niteliktedir. Örneğin Enver Paşa’nın Friedrich Sarre ve eşi Marie Sarre ile Berlin’deki askeri ataşelik yıllarından başlayan münasebetleri onun 1918 sonrasındaki Berlin günlerine kadar uzanmış ve kendisine “gönüllü sürgün” yıllarında Almanya’da bir sığınak imkânı sağlamıştır. Savaş sırasında bilhassa Marie Sarre’nin erkek kardeşi Hans Humann’la olan samimi ilişkisinin Osmanlı-Alman ittifakının gidişatı ve sürdürülebilirliği açısından önemi bir yana, ilk defa olarak bu makalede kullanılan bir belgeden görüleceği üzere 1914-1917 yıllarında Almanya’nın İstanbul’daki bahriye ataşesi olarak görev yapan Humann, Enver Paşa’nın 1918 yılında propaganda amaçlı yayınlanan Trablusgarp Savaşı günlüklerinin Almanca olarak yayınlanmasında da başrolü oynamıştır. Enver Paşa- Max von Oppenheim ilişkisinin Birinci Dünya Savaşı sırasında da sürdüğünü ortaya koyan Nisan 1915 tarihli bir başka Alman arşiv belgesi de yine bu makaledeki bir ilk olma özelliğindedir. Ekim 1914 tarihli bu Almanca mektubun önemi Birinci Dünya Savaşı’nın en önemli aktörlerinden Oppenheim ile Enver Paşa arasında bugüne kadar bilinmeyen doğrudan münasebeti ortaya koyması yanında savaş sırasında uygulanan İslam stratejisi tartışmalarına yeni yorumlar getirilmesine sağlayacağı katkıdan ileri gelmektedir. Bahse konu olan katkı Birinci Dünya Savaşı başında ilan edilen cihâd-ı ekber ve bu bağlamda uygulamaya konulan İslamcı politikaların bugüne kadar ki genel kabulün aksine tek taraflı, yani Almanlar tarafından Osmanlı idarecilerine empoze edilen, bir politika olmadığını; aksine iki tarafın ortaklaşa geliştirdikleri ve uyguladıkları bir strateji çerçevesinde uygulandığını göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Enver Paşa, Max von Oppenheim, Birinci Dünya Savaşı, Almanya, Osmanlı İmparatorluğu, İslamcılık

Kaynakça

• Türk Tarih Kurumu Arşivi, Ankara Enver Paşa Koleksiyonu (EP), Kutu No: 16, Gömlek No: 23, adet: 1.
• Almanya Dışişleri Bakanlığı Siyasi Arşivi (Politisches Archiv des Auswartigen Amts), Berlin PA AA, R 19977, Nr. 104-107 26. April (Nisan) 1915.
• Almanya Federal Arşivi (Bundesarchiv), Koblenz BArch, RM 40/720, s.81,82,83,84,85.
• Von Oppenheim, Max, (Tarihsiz) Denkschrift betreffend Die Revolutionierung der islamischen Gebiete unserer Feinde, Hausarchiv des Bankhauses Sal. Oppenheim jr.&Cie (HBO), Nachlass MvO, Nr. 42, Köln.
• Aydemir, Şevket Süreyya, (2020) Enver Paşa. Makedonya’dan Orta Asya’ya cilt I, II ve III, Remzi Kitabevi, İstanbul (on sekizinci basım).
• Bardakçı, Murat, Enver, (2021) Türkiye İş Bankası yayınları, İstanbul.
• Halil Erdoğan Cengiz (Haz.), (2012) Enver Paşa’nın Anıları 1881-1908, Türkiye İş Banası Yayınları, İstanbul(6. Baskı).
• Capellen, Maren Meyer zur, (2011) Die Nachrichtenstelle für den Orient. Fallstudie einer Propagandainstitution im Ersten Weltkrieg, Saarbrücken.
• Enver Pascha, (1918) Um Tripolis, Feld-Ausgabe, Hugo Bruckmann Verlag, München.
• Gencer, Mustafa, (2006) “Jöntürkler ve Almanya (1918-1922)”, 14. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, Ankara, s. 19-32.
• Karacakaya, Furkan, (2020) Max von Oppenheim’ın Osmanlı Devleti’ndeki Siyasi ve Kültürel Faaliyetleri (1886-1918), Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Kon, Kadir, (2012) “Almanya’nın İslam Stratejisi Mimarlarından Max von Oppenheim ve Bu Konudaki Üç Memorandumu”, İstanbul Üniversitesi Tarih Dergisi, Sayı 53 (2011/1), İstanbul, s. 211, 252.
• Kon, Kadir, (2013) Birinci Dünya Savaşı’nda Almanya’nın İslam Stratejisi, Küre yayınları, İstanbul.
• Kon, Kadir, (2018) “Gazetecilik mi Ajanlık mı? Alman Gazeteci Dr. Harry Stürmer’in Birinci Dünya Savaşı Ortasında Yayınlanan Kitabı ve Yol Açtığı Etkiler Üzerine Bir Deneme”, Sultan V. Mehmed Reşad ve Dönemi cilt 1 içinde, TBMM Milli Saraylar yayını, İstanbul, s. 448-485.
• Krug, Samuel, (2020) Die “Nahcrichtenstelle für den Orient”. Im Kontext Globaler Verflechtungen (1914-1921). Strukuren-Akteure-Diskurse, Bielefeld.
• Kutsal, Nurten (çeviren), (2005) Enver Paşa’nın Trablusgarp Günlüğü, Tarih&Kuram Yayınevi, İstanbul 2015. Lüdtke, Tilman, Jihad Made in Germany: Ottoman and German Propaganda and Intelligence Operations in the First World War, Münster.
• Müller, Herbert Landolin, (1991) Islam, ğihâd (“Heiliger Krieg”) und Deutsches Reich. Ein Nachspiel zur wilhelminischen Weltpolitik im Maghreb 1914-1918, Peter Lang Verlag, Frankfurt am Main; Bern; New York; Paris.
• Teichmann, Gabriele, (2001) “Grenzgaenger zwischen Orient und Okzident. Max von Oppenheim 1860-1946” Faszination. Max von Oppenheim. Forscher, Sammler, Diplomat içinde, Herausgegeben von Gabriele Teichmann und Gisela Völger, Max Freiherr von Oppenheim Stiftung, Köln
• Yamauchi, Masayuki, (1995) Hoşnut Olmamış Adam-Enver Paşa. Türkiye’den Türkistan’a, Bağlam yayıncılık, İstanbul.