İran Kaynaklarına Göre Kerim Han Zend-Osmanlı Mücadelesi (1774-1779)

Yıl 2024, Cilt: 15 Sayı: 1, 165 - 188, 30.05.2024

Cafer Açar

https://doi.org/10.19059/mukaddime.1435965

Öz

Bu çalışmada Kerim Han Zend (1751-1779) ile Osmanlı Devleti arasındaki mücadele İran kaynaklarına, özellikle Zend dönemi kroniklerine dayanılarak incelenmiştir. Osmanlı Devleti’nin Zendlerle olan münasebetleri konusunda İran kaynaklarının kullanıldığı çalışmaların Türkiye’de pek fazla yapılmadığı tespit edilmiştir. Dolayısıyla bu çalışmanın Osmanlı-Zend ilişkilerinin aydınlatılmasına önemli katkılar sağlayacağı düşünülmektedir. 1751 yılında Zend Devleti’ni kuran Kerim Han ile Osmanlı Devleti arasında 18. yüzyılın sonlarında Bağdat havalisinde ve Basra’da bazı savaşlar yapıldı. İran kaynaklarına göre Osmanlı-Zend ilişkilerinin bozulmasının ve sonunda savaşla sonuçlanmasının asıl sorumlusu Osmanlı Devleti’nin Bağdat valisi Ömer Paşa idi. Ömer Paşa’nın Zendler aleyhine Basra Körfezi sahillerindeki Arap kabileleri ile geliştirdiği münasebet, İranlılar tarafından kutsal kabul edilen şehirlerde uyguladığı katı siyaset, Hac yapmak üzere Bağdat’tan geçmek zorunda olan İranlılardan vergi alması ve Bağdat havalisinde vebadan ölen İranlıların mallarını müsadere etmesi Osmanlı-Zend ilişkilerinin bozulmasına sebep oldu. Bu çalışmada elde edilen bulgulara göre iki ülke ilişkilerinin bozulmasına sebep olan ve göz ardı edilmemesi gereken bir başka husus Kerim Han’ın Osmanlı Devleti aleyhine genişleme siyaseti izlemesiydi. Kerim Han’ın Basra Körfezi ticaretinde pay sahibi olma arzusu, İranlılarca kutsal kabul edilen ve Osmanlı sınırları dahilinde bulunan şehirlere nüfuz etme çabası ve Baban Emirliği üzerinden genişleme siyaseti izlemesi Kerim Han ile Osmanlı Devleti’ni karşı karşıya getirdi.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Zendler, Kerim Han Zend, Farsça Kronikler

Teşekkür

İlginiz için teşekkür eder, kolaylıklar dilerim.

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri
• BOA, A.DVNSNMH.d.Dosya: 9, Gömlek: 76. 10 Şaban 1189/6 Ekim 1775.
• BOA, Hat, Dosya: 6, Gömlek: 202.
• BOA, Hat, Dosya: 29, Gömlek: 1388.
• BOA, TS. MA. e, Dosya: 885, Gömlek: 10.
• BOA, A.DVNS.NMH.d.Dosya: 9, Gömlek: 17-19.
• BOA, A.DVNS.NMH.d.Dosya: 9, Gömlek: 90.
• Telif Eserler
• Açar, C. (2023), İmparatorluk ve Emirlik: Erdelan Emirliği (Osmanlı ve İran İmparatorlukları Arasında Bir Kürt Emirliği), Basılmamış Doktora Tezi, Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Aktepe, M. (1970), Osmanlı-İran Münasebetleri (1720-1724) ve Silahşör Kemani Mustafa Ağa’nın Revan Fetihnamesi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Yayınları.
• Asef, (Rüstemü’l-Hükema) M. H. (2537), Rüstemü’t-Tevarih, (tas. Muhammed Moşiri), Tahran: İntişarat-ı Emir Kebir.
• Ateş, S. (2020), Osmanlı-İran Sınır Bölgeleri, (çev. Devrim Kaya), İstanbul: Küre Yayınları.
• Azap, E. Y. (2022), I. Erzurum Antlaşması Metninde Yapılan Tahrifat ve Antlaşmanın Uygulanmasında Yarattığı Sorunlar, Tarih Dergisi, Sayı: 77, 213-257.
• Babani, A. b. R. (1392), Siyerü’l Ekrad, (haz. Muhammed Rauf Tevekkoli), Tahran: İntişarat-ı Tevekkoli.
• Bayatlı, N. (2005), Osmanlı Döneminde Bağdat Valileri (1534-1917), Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 158, 189-202.
• Cevdet Paşa, A. (2018), Tarih-i Cevdet, (haz. Mehmet İpşirli), Ankara: TTK Yayınları.
• Chick, H. (1381), Gozariş-i Karmelitha Ez İran Der Dovre-yi Efşariye ve Zendiye (1729-1747), (terc. Mesume Erbab), Tahran: Neşr-i Ney.
• Çehardehi, M. M. (1348), Bağdad ve Basra der Kalemru-yı Şehriyâr-ı Zend, Mecelle-i Berresiha-yı Tarihi, Sayı: 2/3, 177-192.
• Demir, M. (2023), Sünbülzade Mehmed Vehbi Efendi’nin İran Elçiliği ve 1775 tarihli Sefaret Takriri, Mavi Atlas Dergisi, Sayı: 11, 173-192.
• Dünbüli (Meftun), A. (1349), Tecrübetü’l-Ahrar ve Tesliyetü’l-Ebrar, (tas. Hasan Kazi Tabatabai), Tahran: İntişarat-ı Müessese-yi Tarih ve Ferheng-i İran.
• Edmonds, C. J. (2003), Kürtler, Türkler ve Araplar, (çev. Serdar Şengül, Serap Ruken Şengül), İstanbul: Avesta Yayınları.
• Enveri Efendi, S. (2018), Tarih-i Enveri, (haz. Hikmet Çiçek), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.