Dengbêjlik Kültüründe Yer Adları, Hafıza Mekânı ve Zilan Deresi

Yıl 2024, Cilt: 15 Sayı: 1, 15 - 40, 30.05.2024

Ömer Delikaya

https://doi.org/10.19059/mukaddime.1453602

Cited By: 1

Öz

Kendine has ses ve icra biçimleri, geçmişte yaşanmış olayları bir sözlü tarihçi
edasıyla aktarmaları, aşk, kahramanlık, yoksulluk ve göç gibi izlekler
etrafında çeşitlenen geniş repertuarlarıyla dengbêjler, geçmişten günümüze
sözlü Kürt kültürünün önemli taşıyıcıları olmuşlardır. Dengbêjlerin sözlü
şiirleri sayılan ve genellikle enstrüman olmadan icra edilen kılamlar, Kürtlerin
toplumsal hafızasında önemli bir yere sahip olan hadiseleri konu edinir ve bu
hadiselerin korunmasında ve gelecek nesillere aktarılmasında büyük bir rol
oynarlar. Bu çalışma sözlü Kürt kültürünün önemli dengbêjlerinden
Reso’nun (1902-1983), seslendirdiği “Geliyê Zîlan” ile Nuroyê Meter’in (1941-
2020) icra ettiği “Keremê Elî” adlı kılamlar üzerine odaklanmakta, bu her iki
kılamda yer alan yer isimlerinin işaret ettiği kültürel ve tarihsel temsilleri
ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır. Her iki dengbêjin bu temsiller yoluyla
mekânsal hafızayı canlı tutmaya, unutma eylemine karşı güçlü bir anlatısal
direniş oluşturmaya çalıştıkları tespit edilmiş, böylece kılamların salt şiirsel
bir anlatı olmaktan çıkıp bir tür alternatif tarihsel anlatıya dönüştükleri
gözlemlenmiştir. Dengbêjlerin icra ettiği kılamlarda sıklıkla yer alan ve
sembolik anlamları ile öne çıkan yer adlarının anlatıdaki önemine değinen bu
çalışma, aynı zamanda Nora’nın “hafıza mekânları” [lieux de mémoire]
kavramı çerçevesinde kılamlarda yer alan yer isimlerinin hafıza ile ilişkili bir
tür sözlü/sembolik anıtsal mekâna dönüştüklerine ve bu sayede geçmişi
mekânsal imgelem yoluyla hatırlatma gücüne ulaştığını ifade etmektedir.
Çalışma kapsamında multidisipliner bir yaklaşımla ilgili iki kılamın konu ve
içerik analizine katkı sağlaması açısından Zilan ile ilgili yapılan sözlü tarih
literatüründen istifade edilmiş ve Zilan sonrası toplumda doğal olarak
gelişen anma amaçlı isim değiştirme (commemorative place naming)
eyleminin tarihsel olayları hatırlatma fonksiyonu tartışılmıştır

Anahtar Kelimeler

Zilan, kilam, dengbêj, hafıza mekanı, hatırlama

Navê Cihan, Mekanên Bîrê û Geliyê Zîlan di Çanda Dengbêjiyê de

Öz

Dengbêj bi deng û şêwazên xwe yên taybet, fenanî dîroknasên devkî ji
repertuarên xwe yên berfireh ên li dor babetên cihêreng ên wekî evîn, şer,
qehremanî û hwd. qewamên giring ên raboriyê vedigêrin û bi vî karî ew dibin
hilgirên herî berçav ên çanda devkî ya kurdî. Kilam, vegêrana helbestî ya
dengbêjan xwedî wê şiyanweriyê ne ku gewherê wan qewaman biparêze ku
ew di bîra civakî ya kurdî de bi giringiya xwe berçav in û wan bîne destedewrî
nifşên siberojê bikin. Ev xebat bala dilê xwe berdide ser kilama “Geliyê Zîlan”
ya Dengbêj Reso (1902-1983) û kilama “Keremê Elî” ya ku ji aliyê Dengbêj
Nuroyê Meter (1941-2020) ve hatiye îcrakirin û temsîlên çandî û dîrokî yên
herdu kilaman derdixe mexderê ku bi nav û nîşanên erdê ve hatine
nitirandin. Di çarçoveya van herdu kilaman de ev xebat balê dikişîne ser
girîngiya navên cihan ên di vegêranên devkî yên kurmancî de ku gelek caran
di kilamên dengbêjan de cih digirin û bi wateyên xwe yên sembolîk
derdikevin pêş. Dengbêj bi rêya nîşan û temsîlên mekanî hewl didin ku
hafizeya li dor mekan avabûyî zindî bihêlin û li hemberî kiryara jibîrkirinê
berxwedaneke xurt a vegêranî biafirînin, bi vî rengî kilam ji vegêraneke
helbestî ber bi dîrokbêjiyeke dijber û alternatîf vediguherin. Herwiha ew
destnîşan dikin ku cih û warên bi rengekî di kilaman de cih digirin,
rengvedanên rastiya civakî vedigêrin ku ew wekî ‘mekanên bîrê’ [lieux de
mémoire] qewama raboriyê bergewde dikin. Ev mekanên bîrê ne tenê rê û
rêkarên alternatîf ên bibîrxistinê pêşkêş dikin ku civat bi wan bi rengekî
berxwedêr lê dixebite ku raboriya xwe ya hevpar bi cemawerî bi bîr bîne, ew
herwiha bi bîrê re têkildar, nav û îşaretên mekanî, ango ‘kilamxane’yên
sembolîk/devkî ava dikin ku meriv dikare di dewsa mûzexaneyan de
bihesibîne. Di çarçoveya xebata berdest de, bi nêrîneke multîdîsîplîner ji bo
ku tevkariyê li nirxandina naveroka herdu kilaman bike ji lîteratura dîroka
devkî ya derheq Zîlanê de hate istifadekirin û piştî Zîlanê kiryara ji nû ve
binavkirina hin der û deveran bi amanca bîranînê (commemorative place
naming) û fonksîyona vê navguhertinê ji bibîrxistina qewamê hate
nîqaşkirin.

Anahtar Kelimeler

Geliyê Zîlan, kilam, dengbêj, mekanên bîrê, bibîranîn

Placenames, Lieux de Mémoire and Zilan Valley in Dengbêjî Tradition

Öz

Dengbêjs are among the most important representatives of Kurdish verbal
art, with their unique sound and performance styles, their ability to record
and transmit past events as oral historians, and their wide repertoire
diversifying around themes such as heroism and love. The kilams,
improvised or orally transmitted poetic narratives across generations, are
typically performed without instruments and play an important role in
transferring social memory. In this article, two Kurdish kilams, namely
‘Geliyê Zîlan’ performed and recorded on the cassette by Dengbêj Reso
(1902-1983), and ‘Keremê Elî’ which is on the same topic performed by
Dengbêj Nuroyê Meter (1941-2020) are investigated in the context of the
power of place names to evoke the memory of traumatic past. It was
argued that oral narratives employed spatial representations to preserve
the memory while creating an effective narrative resistance towards the act
of forgetting. As a result, it turned out that the kilams evolved from a pure
poetic narrative into a counter-historical narrative against official state
discourse. This study touches on the importance of place names in the
Kurdish oral narratives, which are frequently included in the kilams
performed by dengbêjs, and points out that the place names in the kilams
turn into a kind of verbal monument related to memory and examine social
power toponyms to evoke the past, within the framework of Nora's
concept, ‘realms of memory’ [lieux de mémoire]. On this basis, Kurdish oral
tradition serves to encode social, cultural and historical meaning on the
space and place names create and act as the place of memory in the kilams.
In addition, while our research benefits from recent oral history studies
about Zilan to contribute to the content analysis of the aforementioned
kilams, it also refers to the popular practice of commemorative place
naming related to places of memory. Keywords: Dengbêj, kilam, memory,
lieux de mémoire, Zilan Valley.

Anahtar Kelimeler

Dengbêj, lieux de mémoire, kilam, Zilan Valley, memory.

Kaynakça

• Alakom, R. (2020). Hoybûn Örgütü ve Ağrı Ayaklanması. İstanbul: Avesta.
• Alderman, D. H. (2000). New Memorial Landscapes in the American South: An Introduction, The Professional Geographer, 52(4), 658–660.
• Aras, A. (2018). Şairê Kurda yê Efsanewî: Evdalê Zeynikê. Stenbol: Nûbihar.
• Aslan, M. (2022). Analîza taybetmendîyên hunera dengbêjîyê, Folklor û Ziman, 3(1), 39-66.
• Azaryahu, M. (2009). Naming the Past: The Significance of Commemorative Street Names, in Berg L. D. and Vuolteenaho, J. (eds) Critical Toponymies: The Contested Politics of Place Naming. Aldershot: Ashgate, 53–70.
• Basso, K. (1996). Wisdom sits in places: Landscape and language among the Western Apache. Albuquerque: University of New Mexico Press.
• Blumenfeld, E. R. (2011). Poetry of witness, survivor silence, and the healing use of the poetic, Journal of Poetry Therapy, 24(2), 71-78.
• Bretéque, E. A. D. L. (2012). Voices of sorrow: Melodized speech, laments, and heroic narratives Among the Yezidis of Armenia. Yearbook for Traditional Music, 44, 129–148.
• Celîl, O. (2023 [1985]). Serhildana Araratê ya Kurdan a sala 1930yî û salixdana wê di stranên dîrokî de (Amadekar: Mustafa Kilicaslan), Nûbihar, 27 (163), 36-42.
• Connerton, P. (2009). How Modernity Forgets. Cambridge: Cambridge University Press.
• Çaçan, S. R. (2013). The Dengbêjî Tradition among Kurdish Kurmanj Communities: Narrative and Performance during the late Nineteenth and Twentieth Centuries, Master’s Thesis, İstanbul: Boğaziçi University.
• Çelik, A. (2015). Eşîra Xiyan, Bîra Kolektîf û Trawma: Êşeke Patetîk li dor Kilama Reben im’, Wêje û Rexne, (4), 180–202.
• Çelik, A. (2015). İnkâr değil ikrar: 1915’in Kürtçe’deki Adları, Kürt Tarihi, (18), 30-33.
• Çelik, C. (2017). Toplumsal Hafızanın İnşasında İsimler, Sosyoloji Divanı, (10), 63-75.
• Darati, S. R. (2023). A World through Words: Dengbêjî, Kilam and Collective Memory, Teza Doktorayê ya Neçapbûyî, Göttingen: Zanîngeha Göttingen.
• Delikaya, Ö. & Ertekin, M. Z. (2021). “Li Geliyê Çatê Tav Diziriqî”: Topogeny û Nexşeya Devkî di Kilama Elî Xarza de, Kurdiyat, (3), 11-25.
• Delikaya, Ö. (2021). Venavandina Cihûwaran li Komara Tirkiyeyê: Mînaka Agiriyê, Teza Doktorayê ya Neçapbûyî, Enstîtuya Zimanên Zindî, Çewlîg: Zanîngeha Bîngolê.
• Dengbêj Şakirê Kopê. (2018, 14 Hezîran). Dengbêj Nûro – Keremê Elî [Vîdeo]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=gh2Zhmgd4Yg
• Edkins, J. (2003). Trauma and the Memory of Politics. Cambridge: Cambridge University Press.
• Feld, S., (1996). Waterfalls of Song: An Acoustemology of Place Resounding in Bosavi, Papua New Guinea, in S. Feld & K. Basso (eds) Senses of Place. Santa Fe, NM: School of American Research Press, 91–135.
• Fernández, S. I. (2022). The Commemorative Power of Govend Dances for a Kurdish Community in Transition. the World of Music (new Series), 11(2), 91-111.
• Fox, J. J. (2006). Genealogy and topogeny; Toward an ethnography of Rotinese ritual place names, in Fox, J. (ed.) The poetic power of place; Comparative perspectives on Austronesian ideas of locality. Canberra: Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, Australian National University, 89–100.
• Gültekin, M. (2013). Zargotina Kurdên Serhedê: Kilam û Destanên Epîk ên Dîrokî, Mêrxasî û Serhildanan. Stenbol: Avesta.
• Gültekin, M. (2020). Bandora Hûnera Dengbêjiyê Di Avabûna Nasnameya Netewî Da, Kürt Araştırmaları Dergisi, (4), 165-174.
• Gültekin, N. (2020). Şahidekî Komkujîya Gelîyê Zîlan Tahir Nas. Stenbol: Lîs.
• Gültekin, N. (2022). Ezmanê Sor Şahidên Komkujîya Gelîyê Zîlan 1930. Stenbol: Doz.
• Gültekin, N. (2023). Mehmet Sadık Varli: Ji bermahiyên tevkujiyê kesên av bi wan