Türkiye Selçukluları’nın Malî Düzeni Hakkında Bir Değerlendirme

Yıl 2024, Cilt: 15 Sayı: 2, 310 - 329, 27.11.2024

İbrahim Güneş

https://doi.org/10.19059/mukaddime.1497074

Öz

Bu çalışmada Türkiye Selçuklu Devleti'nin İstifâ (Maliye) divanı ve mali düzeni ele alınacaktır. Türk tarihinde önemli bir yere sahip olan Türkiye Selçukluları'nda devletin mali işlerine Divan-ı İstifâ bakmaktaydı. Bu birim, diğer İslam devletlerinde olduğu gibi devletin her türlü mali işleriyle ilgilenir, rakamların defterlere geçirilmesini sağlardı. Bu kurumun başında ise Müstevfî adında bir görevli yer alırdı. Günümüzde Maliye Bakanlığı'na tekabül eden Divan-ı İstifâ, Abbasiler (750-1258) zamanından itibaren ihdas edilen bir divan olup Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nun kurulmasıyla bu devletin de mali hesaplamaları için bu ihdas edilmiştir. Fakat Türkiye Selçukluları zamanında teşekkül etmesi I. Alâeddin Keykubad zamanında vuku bulmuştur. Kurumun başındaki Müstevfîler, devlet hiyerarşisinde Müşrif'ten önce Vezir'den hemen sonra gelirlerdi. Müstevfîler, Moğol hakimiyeti ile birlikte bunlara verilecek haraç ve değerli eşyaların sayım ve kontrolleri ile de ilgilenmeye başlayacaklardır. Devletin mali düzenine gelince, her türlü gelirin Hazine-i Amire ve Hazine-i Hassa denilen iki hazinede toplandığı görülmektedir. Devletin kuruluşundaki başarılı seferler ve I. Alâeddin Keykubad zamanında ihtişamına kavuşması sayesinde devletin gelirleri artmaya başlamış, bu da devrin iktisadî yönüne olumlu etkileri olmuştur. Ancak 1243 Kösedağ Savaşı'nda alınan mağlubiyetle Türkiye Selçukluları Moğollara haraç veren bir devlet haline gelmiş, devletin toprakları da adeta Moğol yönetici ve komutanlarının haraçgüzarı halini almıştır. Bu da bu dönemde Moğol merkezli bir malî düzenin kurulmasına neden olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Selçukluları, Divan-ı İstifâ, Müstevfî, Maliye, Vergiler

Kaynakça

• Aksarayî, (2000). Müsameratü’l-Ahbar, (çev. Mürsel Öztürk), Ankara: TTK Yayınları. Amulî, (1363). Nefa’isü’l-Finûn fi ‘Ara’isü’l-‘Uyun, (tsh. Hac Mirza Ebü’l-Hasan Şi’ranî). C. 1, Tahran.
• Anonim, (1952). Selçukname, (çev. Feridun Nafiz Uzluk), Ankara: Örnek Matbaası.
• Anonim, (2014). Selçukname, (çev. H. İ. Gök - F.Coşkuner), Ankara: Atıf Yayınları.
• Avcı, C. (2006). Nâib. TDV İslam Ansiklopedisi, (32), 311-312.
• Ebû’l Farac, (1999). Ebû’l-Farac Tarihi, (çev. Ömer Rıza Doğrul), C. 2, Ankara: TTK Yayınları.
• Eflakî, (2012). Ariflerin Menkıbeleri, (çev. Tahsin Yazıcı), İstabul: Kabalcı Yayınları.
• Felek ‘Ala-i Tebrizî, (1973a). Kânûnü’s-Sa’âde, Die Beiden Persischen Leitföden des Falak Ala-ye Tebrizi über das staatliche Rechnungswesen im 14. Jahrhundert, (neşr. Mirkamal Nabipour), (Yayınlanmamış Doktora Tezi) George-August Üniversitesi, Göttingen.
• Felek ‘Ala-i Tebrizî, (1973b). Sa’adetname, Die Beiden Persischen Leitföden des Falak Ala-ye Tebrizi über das staatliche Rechnungswesen im 14. Jahrhundert, (neşr. Mirkamal Nabipour: (Yayınlanmamış Doktora Tezi) George-August Üniversitesi, Göttingen.
• Göyünç, N. (1990). Ta’rīḫ Başlıklı Muhasebe Defterleri. Osmanlı Araştırmaları, (10), 1-37.
• Göyünç, N. (1994). Defter. TDV İslam Ansiklopedisi, (9), 88-89.
• Güneş, İ. (2021a). Abâkâ Han Devrinde İlhanlı Devleti Tarihi (663-681/1265-1282), (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Muğla.
• Güneş, İ. (2021b). Hamdullah Mustevfî’ye Göre 14. Asırda İlhanlı Vergi Varidatı. Artuklu Kaime Uluslararası İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 4 (1), 88-109.
• Göksu, E. (2017). Selçuklular’ın Mirası: Gulam ve İktâ (Kölelik mi, Efendilik mi?), İstanbul: Kronik Yayınları.
• Hamdullah Müstevfî, (1915). Nuzhetü’l-Kulûb, (neşr. Le Strange, G.): London-Leiden.
• Hasan b. Ali, el-Mürşid fi’l-Hisab, Kitabhane-i Meclis Şura-yı İslamî: numara 21852.
• İbn Abdüzzâhir, (1985). Risale-Rıhle-Gazavatname, (çev. Faruk Sümer), Yabanlı Pazarı. Türk Dünyası Araştırmaları, Ankara, 64-95.
• İbn Bîbî, (2014). El-Evamirü’l-Ala’iye fi’l-Umuri’l-Ala’iye, (çev. Mürsel Öztürk), C. 1, Ankara: TTK Yayınları.
• İbn Haldûn, (2006). Tarih İbn Haldun, C. 5, Beyrut.
• İbn Şeddâd, (1983). Târîhü’l-Melikü’z-Zâhir, (neşr. Hutayt, Ahmed): Beyrut.
• İmad es-Seravî, (1962). Camiü’l-Hisab, Das sogenannte Ğāme‘ol-Ḥesāb das ‘Emād as-Sarāwī, (neşr. Nejat Göyünç) : Georg-August Universitesi, Doktora Tezi.
• İpşirli, M. (1992), Beylerbeyi. TDV İslam Ansiklopedisi, (6), 69-74.
• Karatây el-‘İzzî, (2005). Tarih Mecmu’ n-Nevadir, (neşr.H. Hayn–M. Hacirî,) Beyrut.
• Köymen, M. A. (2011), Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, C. 3, Ankara: TTK Yayınları.
• Köymen, M. A. (2020). Büyük Alâeddin Keykubad ve Zamanı. İstanbul: Kronik Yayınları.
• Mazenderânî, (1952). Risâle-i Felekkiye der İlm-i Siyakât, Die Risâla-yi Falakkiya, (neşr. Walther Hinz): Wiesbaden.
• Merçil, E. (2006). Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Ankara: TTK Yayınları.
• Merçil, E. (2021). Selçuklularda Vergiler, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Merçil, E. (2015). Selçuklular Zamanında Dîvân Teşkilâtı (Merkez ve Eyâlet Dîvânları), İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Mevlânâ Celaleddin, (1992). Divân-ı Kebir, (çev. Abdulbaki Gölpınarlı), C. 1-3, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Nahcivanî, (1964). Düstûrü’l-Katib fi Ta’yînü’l-Meratib, (neşr. Abdulkerim Alizade), C. 1, Moskova.
• Nahcivanî, (1971). Düstûrü’l-Katib fi Ta’yînü’l-Meratib, (neşr. Abdulkerim Alizade), C. 2, Moskova.
• Reşîdüddîn, (1373). Câmiü’t-Tevârîh, (neşr. Muhammed Rûşen-Mustafa Mûsevî), C.2, Tahran.
• Reşîdüddîn, (2013). Câmiü’t-Tevârîh, (çev. İsmail Aka-Mehmet Ersan-Ahmad Hesampour Khelejani), Ankara: TTK Yayınları.
• Sabbağ, A.-Bozkurt, N. (2006). Müstevfî. TDV İslam Ansiklopedisi, (32), 147-148.
• Serin, M. (2009). Siyâkat, TDV İslam Ansiklopedisi, (37), 291-292.
• Şeşen, R. (2009). Sultan Baybars ve Devri, İstanbul: İrcica Yayınları.
• Turan, O. (2004). Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Turan, O. (2014). Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar, Ankara: TTK Yayınları.
• Turan, R. (2020). Türkiye Selçuklularında Hükümet (Vezir ve Divân), Ankara: TTK Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devlet Teşkilatına Medhal, Ankara: TTK Yayınları.
• Yıldız, M. K. (2021). Türkiye Selçuklu Devleti’nde Zeredhâne Kurumunun Özellikleri ve İşleyişi. Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi, (14), 231-254.