From Ulema To Munevver Ottoman Writers' View on Local Languages (The Case of Kurdish)

Yıl 2024, Cilt: 15 Sayı: 2, 250 - 277, 27.11.2024

Mesut Arslan

https://doi.org/10.19059/mukaddime.1500155

Öz

Ulema (religious scholars) and munevver/munawar (enlightened) are the two intellectual types representing the Ottoman classical era and the modernization process after the Tanzimat. These two types also represent the mindset, perspective on events and Ottoman imagination of their periods. By nature, there is a difference and conflict between these two types of intellectuals. This situation manifests itself in many issues. In this article, we will put the Kurdish language in particular and local languages at the center of this difference in thought and perspective: We will examine the viewpoints of the classical scholars of the Ottoman period and the Western-educated intellectuals of the modern period on the local languages spoken in the Ottoman Empire, especially Kurdish. We will seek an answer to the question, “Where did these two educated groups place the Kurds and the Kurdish language in the current situation and future planning of the Ottoman Empire?” We will examine how multilingualism, which was an ordinary phenomenon within the imperial atmosphere in the Ottoman classical era, became a “problem” to be solved in the after the Tanzimat period. In this context, our main sources will be personalities such as Gelibolulu Âli, Evliya Çelebi, Namık Kemal, Şemseddin Sâmi, Babanzade İsmail Hakkı, Said-i Meşhûr, Abdullah Cevdet, Ziya Gökalp, as well as the Kürd Teavün ve Terakki Gazetesi, Rojî Kurd magazine, Serbestî newspaper published in Istanbul and Peymân newspaper published in Diyarbekir.

Anahtar Kelimeler

Ottoman State, Local Languages, Kurdish, Ulema, Munevver.

Ulemadan Münevvere Osmanlı Müelliflerinin Yerel Dillere Bakışı (Kürtçe Örneği)

Öz

Ulema ve münevver bu çalışmada Osmanlı klasik çağı ile Tanzimat sonrası modernleşme sürecini temsil eden iki aydın tipidir. Bu iki tip aynı zamanda dönemlerinin düşünce yapısını, olaylara bakış açısını ve Osmanlı tasavvurunu da temsil etmektedir. Doğası gereği bu iki aydın tipi arasında bir farklılıktan ve çekişmeden söz edilebilir. Bu durum pek çok konuda kendini göstermektedir. Bu çalışmada bu düşünce ve bakış açısı farkının merkezine Kürt dili özelinde yerel dilleri koyacağız: Osmanlı’nın klasik döneminde geleneksel tarzda eğitim almış uleması ile modern dönemde Batılı tarzda eğitim almış münevverinin başta Kürtçe olmak üzere Osmanlı’da konuşulan yerel dillere bakış açısını inceleyeceğiz. “Bu iki eğitimli grup Osmanlı’nın mevcut durumunda ve gelecek planlamasında Kürtleri ve Kürt dilini nereye koyuyordu?” sorusuna cevap arayacağız. Osmanlı klasik çağında imparatorluk atmosferi içinde sıradan bir olgu olan çok dilliliğin Tanzimat sonrası dönemde nasıl çözülmesi gereken bir “sorun” hâline geldiğini örneklerle inceleyeceğiz. Bu bağlamda Gelibolulu Âli, Evliya Çelebi, Namık Kemal, Şemseddin Sâmi, Babanzade İsmail Hakkı, Said-i Meşhûr, Abdullah Cevdet, Ziya Gökalp gibi şahsiyetler ile İstanbul’da yayımlanan Kürd Teavün ve Terakki Gazetesi, Rojî Kurd dergisi, Serbestî gazetesi ve Diyarbekir’de neşredilen Peymân gazetesi başlıca araştırma kaynaklarımız olacak.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Yerel Diller, Kürtçe, Ulema, Münevver.

Kaynakça

• Açıkgenç, A. (2018). Said Nursi. TDV İslâm Ansiklopedisi, 35, 565-572.
• Adak, A. (2015). Tarihî Devirlere Göre Klasik Kürt ve Türk Edebiyatları Arasındaki Münasebetler. Nüket Esen-Ramazan Çeçen (Ed.) (çev. M. Arslan). Karşılaştırmalı Edebiyat Sempozyumu Tarihselden Güncele Türkçe ve Kürtçe Edebiyatlarda Kimlik Tahayyülleri içinde (s. 75-109). Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi Yayınları.
• Ahmed Naim. (1332/1914). İslam’da Dava-yı Kavmiyet. Sebîlürreşâd, 12(293), 114-128.
• Ahmed Naim. (2018). İslam’da Dava-yı Kavmiyet. (haz. A. Asılsoy). Babanzâde Ahmet Naim Hayatı-Eserleri-Fikirleri içinde (s. 438-490). M. C. Kaya&İ. Kara (Ed.) İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları.
• Ak, M. (2017). Dilde Birlikte Yaşama Tecrübesi Olarak Osmanlı Türkçesi. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 43,17-36.
• Akün, Ö. F. (1992). Bursalı Mehmed Tâhir. TDV İslâm Ansiklopedisi, 6, 452-461.
• Akpınar vd. (2009). Bir II. Meşrutiyet Gazetesi Olarak Şark ve Kürdistan. Müteferrika, 35, 3-47.
• Aksoy Arslan, E. Z. (2008). Circassian Organizations in the Ottoman Empire (1908-1923). (Yüksek lisans tezi). Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi’nden erişildi. (Tez No. 220806).
• Arai, M. (2016). Jön Türk Dönemi Türk Milliyetçiliği. (6. Baskı). İstanbul: İletişim.
• Arslan, M. (2014). Di Dewra Osmaniyan de Weşangeriya Kitêbên Kurdî (1844-1923). (Yüksek lisans tezi). Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi’nden erişildi. (Tez No. 383853).
• Arslan, M. (2016). Serbestî Gazetesi (1918-1919) ve Bedirxanîler: Celadet Alî Bedirxan’ın Yazıları ve Kürtlere Dair Bazı Haberler. H. Karacan (Ed.) Kürdoloji Akademik Çalışmalar Cilt 2 içinde (s. 393-460). İstanbul: Yargı Yayınevi.
• Bedî‘üzzamân (1327). İki Mekteb-i Musîbetin Şehâdetnâmesi Yâhûd Dîvân-i Harb-i ‘Örfî: ve Sa‘îd-i Kürdî, (Nâşir: Kürdîzade Ahmed Ramiz). İstanbul: İkbâl-i Millet Matbaası.
• Beysanoğlu, Ş. (1997). Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları. İkinci Cilt (Yeni İlavelerle 2. Basılışı). Ankara: Diyarbakır Tanıtma Kültür ve Yardımlaşma Vakfı Yayınları.
• Bilgin, F. (2019). Aziz Efendi’nin Risâlesinde Kürt Emîrleri (IV. Murad Dönemi, 1623-1640). Mukaddime, 10(1), 1-19.
• Bingül, Ş. (2020). İttihat ve Terakki Döneminde Diyarbakır’da Yerel Basın: Dicle Gazetesi Örneği (1911-1915). Şarkiyat, 12(1), 258-276.
• Birinci, A. (2012). Hürriyet ve İtilâf Fırkası. (2. Baskı). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• BOA. DH.MKT, 1097-41, Tarih: H-15-05-1324, M-07-07-1906.
• BOA. DH.ŞFR, 381-19, Tarih: R-17-03-1323, M-30-05-1907.
• BOA. MF.İBT, 337-47, Tarih: H-01-09-1329, M-26-08-1911.
• BOA. Y.PRK.MF, 5-32, Tarih: H-29-12-1325, M-02-02-1908.
• Bruinessen, M. (1985). Onyedinci Yüzyılda Kürtler ve Dilleri: Kürt Lehçeleri Üzerine Evliya Çelebi’nin Notları. Studia Kurdica, 1-3, 13-37.
• Bruinessen, M. (2000). Kurdistan in the 16th and 17th centuries, as reflected in Evliya Çelebi's Seyahatnâme. The Journal of Kurdish Studies, 3, 1-15.
• Bruinessen, M. (2017). Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nde Yansıdığı Kadarıyla 16. ve 17. Yüzyıllarda Kürdistan. (çev. M. Topal). Kürdolojinin Bahçesinde Kürdologlar ve Kürdoloji Üzerine Söyleşiler ve Makaleler içinde (s. 129-146). (2. Baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Bozarslan, M. E. (1985-1988). Jîn Kovara Kurdî-Tirkî*Kürdçe-Türkçe Dergi 1918-1919, c. I-V, Uppsala: Weşanên Deng.
• Bozarslan, M. E. (1998). Kürd Teavün ve Terakkî Gazetesi Kovara Kurdî-Tirkî * Kürdçe-Türkçe Dergi 1908-1909. Uppsala: Weşanên Deng.
• Çelik, A. (2019). XIX. Yüzyılın ikinci Yarısında Siirt Sancağının İdari ve Sosyo-ekonomik Durumu. (Yüksek lisans tezi). Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi’nden erişildi. (Tez No. 534969).
• Demir, B. (2010). Devlet Destekli Kürtçe: Kürd Meşrutiyet Mektebi. Toplumsal Tarih, 200, 72-78.
• Devellioğlu, F. (2012). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat. (29. Baskı). Ankara: Aydın Kitabevi.
• Ehmedê Xanî. (2010). Mem û Zîn. (haz. H. Şemrexî). İstanbul: Nûbihar Yayınları.
• Ersoy, M. Akif. (2021). Safahat. (haz. N. Turinay). Ankara: TBMM.
• Evliya Çelebi. (2001). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi IV. Kitap. (haz. S. A. Kahraman & Y. Dağlı). İstanbul: YKY.
• Evliya Çelebi. (2006). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi III. Kitap. (haz. S. A. Kahraman & Y. Dağlı). (2. Baskı). İstanbul: YKY.
• Evliya Çelebi. (2007). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi X. Kitap. (haz. S. A. Kahraman & Y. Dağlı). İstanbul: YKY.
• Gelibolulu Mustafa Âlî. 2018. Gelibolulu Mustafa Âlî Dîvânı. (haz. İ. H. Aksoyak). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/58695,gelibolulu-mustafa-ali-divanipdf.pdf?0. (Erişim Tarihi: 22.12.2023).
• Gökalp, Z. (1992). Kürt Aşiretleri Hakkında Sosyolojik Tetkikler. (haz. Ş. Beysanoğlu). İstanbul: Sosyal Yayınları.
• Gökçe, A. (2020). Ankaralı Râzi Divânı’nın Bağlamsal Dizini ve İşlevsel Sözlüğü. (Yüksek lisans tezi). Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi’nden erişildi. (Tez No. 639032).
• el-Hâlidî, Yusuf Ziyaeddin Paşa (1310/1893). El-Hediyyetü'l-Hamîdiyye fî'l-Lugati'l-Kürdiyye. Dersaâdet: Şirket-i Mürettibiye Matbaası.
• Hanioğlu, Ş. (1988). Abdullah Cevdet. TDV İslâm Ansiklopedisi, 1, 90-93.
• Havza, E. (2021). Hoca Sadeddin Efendi’nin Tâcü’t Tevârîh Adlı Eserinde I.Murâd Dönemi Transkripsyonu ve Değerlendirilmesi. (Yüksek lisans tezi). Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi’nden erişildi. (Tez No. 717290).
• Hüseyin Kâmî. (2013). Dehrî Dîvânçesi. (haz. A. Tanyıldız). İstanbul: Akademik Kitaplar.
• İpek, Z. (2018). Peymân Gazetesi’nin 1325 (1909) Transkript, Tahlil ve Değerlendirilmesi. (Yüksek lisans tezi). Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi’nden erişildi. (Tez No. 534462).
• Kaplan, Y.-Gulî, N. E. (2019). Çîroka Belgenameyeke Osmanî Bi Zimanê Kurdî. Rûgeh, 7, 21-30.
• Karabulut, B. (2018,). Hetawî Kurd’de Xelîl Xeyalî’den Arşak Çobanyan’a Cevaplar. Toplumsal Tarih, 297, 60-67.
• Kaya, H. (2023). 18. Yüzyılda Mahmudî Hükûmetinin İdari Yapısı ve Çevresiyle Etkileşimine Dair Bazı Tespitler. Şarkiyat, 15(2), 764-777.
• Koçi Bey. (2008). Koçi Bey Risaleleri. (haz. S. Çakmakcıoğlu). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Koçi Bey. (2011). Koçi Bey Risâlesi. (haz. Y. Kurt). (3. Basım). İstanbul: Akçağ Yayınları.
• Kurnaz, Z. (2010). “Bizlik Bilinci” Bağlamında Osmanlı İmparatorluğunda Etnik Grupların Görünürlük Kazanma Yolları. (Yüksek lisans tezi). Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi’nden erişildi. (Tez No. 258291).
• Kurt, Ş. (2021). Kürtçe İçin İlk Dil Planlaması Örnekleri: Rojî Kurd ve Hetawî Kurd Dergilerinde Dil ve Eğitim Tartışmaları. KEBİKEÇ İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi, 26(52), 261-278.
• Malmîsanij (2009). İlk Kürt Gazetesi Kurdistan’ı Yayımlayan Abdurrahman Bedirhan (1868-1936). İstanbul: Vate Yayınları.
• Namık Kemal. (1993). Lisan-ı Osmanî’nin Edebiyatı Hakkında Bazı Mülâhazâtı Şâmildir. (haz. M. Kaplan & İ. Enginün & B. Emil). Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi II 1865-1876 içinde (s. 183-192). İstanbul: Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayını.
• Namık Kemal. (2013). Namık Kemal’in Husûsî Mektupları II: İstanbul ve Midilli Mektupları-I. (haz. F. A. Tansel). (2. Baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Rojî Kurd 1913 -Yüzüncü Yılında-. (2013). (haz. Kürdoloji Çalışmaları Grubu). İstanbul Kürt Enstitüsü Yayınları. Sadoğlu, H. (2002). Uluslaşma Sürecinde Türk Dil Politikaları (1839-1950). (Doktora tezi). Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi’nden erişildi. (Tez No. 110451).
• Saito, K. (2022). Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Osmanlı Hakimiyeti: Yurtluk ve Ocaklık, Ülkelik, Eyalet ve Hükümet Terimleri Üzerine. E. Çiftçi&V. Gürhan&M. R. Ekinci (Ed.) Osmanlı Devleti’nde Yurtluk-Ocaklık ve Hükümet Sancaklar içinde (s. 83-98). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Sarıbey Haykıran, A. (2017). Tanzimat ve İskân: 1844 Nüfus Sayımında Aydın Sancağı’nda Aşiretler. Tarih Okulu Dergisi (TOD), 32, 247-291.
• Sâmi, Ş. (1314/1899). Kürdistân. Kamûsu'l-A‘lâm. İstanbul: Mihran Matbaası, V, 3840-3843.
• Silopi, Z. (1969). Doza Kürdüstan. Stewr basım-evi.
• Serfiraz, M. (2015). Weşangeriya Kurdî di Nav Sansur û Qedexeyê de (1898-1923). Wêje û Rexne, 4, 69-76.
• Seyfeli, C. (2020). İstanbul Ermeni Patrikhânesi. TDV İslâm Ansiklopedisi, Ek-1, 668-671.
• Sirens, S. (Mütercim). (1328/1913). Ermeni Edebiyâtı Numûneleri. Dersa‘âdet: Ahmed İhsân ve Şürekâsı. [Süleyman Nazif’in takrizi, s. 163-167].
• Strauss, J. (2015). Osmanlı İstanbul’unda Türkçeden Başka Dillerde Edebiyatlar. (çev. A. Aydoğan & Ö. Ulusoy). Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, Cilt 7, 262-279. (Erişim Tarihi: 14.02.2024), https://istanbultarihi.ist/260-osmanli-istanbulunda-turkceden-baska-dillerde-edebiyatlar.
• Sultân Bâyezîd-i Sânî. (2018). Adlî Dîvânı. (haz. Y. Bayram). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59923,adli-divanipdf.pdf?0. (Erişim Tarihi: 22.02.2024).
• Şen, Y. (2018). Osmanlı Arşiv Kayıtlarında Mahmudî Beyliği. (Yüksek lisans tezi). Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi’nden erişildi. (Tez No. 532700).
• Şükrî-i Bitlîsî (1995.Selim-nâme. (haz. A. Uğur-M. Çuhadar-A. Gül). İstanbul: İSİS.
• Tekcan, M. (2005). Evliya Çelebi'nin Seyahatnâmesinde Diller ve Türk Lehçeleri. TAED, 27, 67-75.
• Tezcan, N. (2009). Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nin Hammer-Purgstall Tarafından Bilim Dünyasına Tanıtılması Hakkında. Osmanlı Araştırmaları, 34(34), 203-230.
• Timurtaş, F. K. (1964). Dil Davası ve Ziya Gökalp. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Konferansları Dergisi, (5), 71-105.
• Top, M. (1998). Hoşap’taki Mahmudi Beylerine Ait Mimari Eserler. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Tuğrul, A. (2010). Batı’da Kürdoloji Çalışmaları ve Kurumları. (Yüksek lisans tezi). Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi’nden erişildi. (Tez No. 264945).
• Yakut, K. (2016). Arnavutluk Bağımsızlık Hareketinde Alfabe ve Eğitim Tartışmaları. Balkanlar'da İslam Medeniyeti II. Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri Tiran, Arnavutluk, 4-7 Aralık 2003 içinde (s. 29-53). İstanbul: IRCICA.
• Yazıcı, N. (2010). Takvîm-i Vekāyi‘. TDV İslâm Ansiklopedisi, 39, 490-492.
• Yusuf Ziyaeddin Paşa (1310/1893). El-Hediyyetü'l-Hamîdiyye fî'l-Lugati'l-Kürdiyye. Dersaâdet: Şirket-i Mürettibiye Matbaası.