Türkiye’de Emeklilik Sisteminin Finansallaşma Çerçevesinde Analizi: Bireysel Emeklilik Sistemi

Yıl 2017, Cilt: 41 Sayı: 3, 49 - 81, 30.10.2017

Serap Sarıtaş Oran

Öz

Bu çalışma Türkiye’de emeklilik sisteminde 1999 yılından beri yaşanan dönüşümü finansallaşma bağlamında tartışmaktadır. Finansallaşma finansın yatay ve dikey birikim yoluyla ekonomik ve sosyal hayatın gittikçe daha çok alanına sızması ve hâkim olduğu alanlarda daha derin ve karmaşık operasyonlara girişmesi anlamına gelmektedir. Neoliberal dönemin temel karakteristiği olan finansallaşma ile tıpkı sağlık ve eğitimde olduğu gibi emeklilik sistemleri de fonlama esasına dayalı modellerle finansal alana entegre edilmiştir. 1994 yılında Dünya Bankası tarafından başlatılan emeklilik reformu kampanyası, Türkiye’nin de aralarında bulunduğu otuzdan fazla ülkede emeklilikte kamu dağıtım esasına dayalı mekanizmaların küçültülmesi ve emeklilik gelirinin temel kaynağının özel fonlarda değerlendirilen kişisel birikimlere bağlı hale getirilmesi sonucunu doğurarak emekliliğin finansal alanın hâkimiyeti altına girmesine neden olmuştur. Bu bağlamda Türkiye’de üç aşamada gerçekleştirilen emeklilik reformu önce kamu emeklilik sisteminden emekli olma şartlarını zorlaştırmış, sonra özel finansal emeklilik modelini alternatif olarak sunmuş, daha sonra ise Türkiye emeklilik sistemini topyekûn değiştirerek Dünya Bankası tavsiyesine uygun olan üç katmanlı yapıyı hayata geçirmiştir. Böylece kamu sosyal güvenliğinin misyonu birikim yapamayacak durumda olanlara asgari emeklilik yardımı yapmak olarak belirlenirken, çalışanların kişisel tasarruflarını fonlarda değerlendirerek emeklilik geliri sahibi olması öngörülmüştür. Bu süreçte, Bireysel Emeklilik Sistemi olarak 2003 yılında hayata geçirilen ve 2017 itibariyle katılımın otomatik hale geldiği model, emeklilik sistemini yapısal bir değişimle finansallaştırmış, emeklilik birikimlerini kişisel yatırıma dönüştürmüş ve emekliliğe sermaye piyasalarına ve ekonomik büyümeye katkıda bulunmak gibi finansal roller yüklemiştir. Öte yandan bireysel emekliliğe dair eldeki veriler finansallaşan emekliliğin toplumun büyük bir kesimine hitap etmediğini, fonların getiri oranlarının düşük ve sistemden ayrılma oranının yüksek olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. Bu tespitlerin otomatik katılım ilkesi çerçevesinde değerlendirilmesi, emeklilik fonlarına dayalı olarak elde edilecek gelirin düşük gelire sahip toplumun geniş kesiminin kamu sosyal güvenlik sistemindeki dönüşümden kaynaklı olarak ortaya çıkacak gelir kayıplarını karşılayamayacağını göstermektedir. Dolayısıyla, bu çalışma finansallaşmış modelin uzun vadede ortaya çıkacak kritik sonuçlarını derinlemesine analiz etmeyi hedefleyen literatüre katkıda bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Emeklilik, finansallaşma, neoliberalizm, bireysel emeklilik sistemi, emeklilik fonları.

Kaynakça

• Aglietta M (2000). Shareholder Value and Corporate Governance: SomeTricky Questions. Economy and Society, 29(1), 146–159.
• Akçay Ü ve Güngen A R (2014). Finansallaşma, Borç Krizi ve Çöküş: Küresel Kapitalizmin Geleceği. Ankara: NotaBene.
• Akkemik K A ve Özen S (2014). Macroeconomic and Institutional Determinants of Financialisation of Non-financial Firms: Case Study of Turkey. Socio-Economic Review, 12(1), 71–98.
• Alpar B M (2000). ILO Sosyal Güvenlik Nihai Raporu ve Gerçekleşen Değişiklikler. Kamu-İş İş Hukuku ve İktisat Dergisi, 5(4), 1–16.
• Andrews E S (2006). Pension Reform and the Development of Pension Systems. The World Bank. http://elibrary.worldbank.org/doi/abs/10.1596/978-0-8213-6551-9. Son erişim tarihi, 14.10.2015.
• Arrighi G (1994). The Long Twentieth Century: Money, Power, and the Origins of Our Times. London: Verso.
• Aybar S ve Doğru C (2013). Finansallaşma ve İktisadi Sonuçları: Türkiye Örneği. Finans Maliye Yazıları, 100, 9–39.
• Bakır C veÖniş Z (2010). The Regulatory State and Turkish Banking Reforms in the Age of Post-Washington Consensus. Development and Change, 41(1), 77–106.
• Balcı İzgi B (2008). Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Son Gelişmeler. Çalışma ve Toplum,2008(1), 85–106.
• Baran P A ve Sweezy P M (1973). Monopoly Capital; an Essay on the American Economic and Social Order. Harmondsworth: Penguin Books.
• Becker J vd.(2010). Peripheral Financialization and Vulnerability to Crisis: A Regulationist Perspective. Competition & Change, 14(3/4), pp. 225–247. doi: 10.1179/102452910X 12837703615337.
• Bedirhanoğlu P vd. (2013). Comparative Perspective on Financial System in the EU: Country Report on Turkey (FESSUD). http://fessud.eu/wp-content/uploads/2012/08/ Turkey-Studies.pdf#page=1&zoom=auto,0,507. Son erişim tarihi, 27.01.2014.
• Beland D ve Orenstein M A (2013). International Organizations as Policy Actors: An Ideational Approach. Global Social Policy, 13(2), 125–143.
• Boyer R (2000). Is a Finance-Led Growth Regime a Viable Alternative to Fordism? A Preliminary Analysis. EconomyandSociety,29(1), 111–145.
• Çelik A (2006). Sosyal Güvenlik Reformu’nun Gerekçeleri ve Gerçekler. TES-İŞ Dergisi, 2006(3), 53–59.
• ÇSGB (Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı) (2005). Sosyal Güvenlik Sisteminde Reform (Beyaz Kitap). Ankara: ÇSGB.
• Deken J D (2013). Towards an Index of Private Pension Provision. Journal of European Social Policy, 23(3), 270–286.
• DB (Dünya Bankası) (1994). Averting the Old Age Crisis: Policies to Protect Old and Promote Growth (Policy Research Report). The World Bank. http://www-wds. worldbank.org/servlet/WDSContentServer/IW3P/IB/1994/09/01/000009265_397031 1123336/Rendered/PDF/multi_page.pdf. Son erişim tarihi, 18.11.2013.
• Dumenil G ve Levy D (2001). Costs and Benefits of Neoliberalism. A Class Analysis. Review of International PoliticalEconomy,8(4), 578–607.
• Dumenil G ve Levy D (2012). Neoliberalism. İçinde: B Fine ve A Saad-Filho (der), TheElgar Companion toMarxistEconomics,UK ve USA: Edward Elgar Publishing, 240–245.
• Egeli H ve Özen A (2009). Türkiye’de Sosyal Güvenlik Sisteminin Yeniden Yapılandırılmasına Yönelik Reform Sürecinin Değerlendirilmesi. Mevzuat Dergisi,12(142), 1–15.
• EGM (Emeklilik Gözetim Merkezi) (2016). Bireysel Emeklilik Sistemi Gelişim Raporu 2015.http://www.egm.org.tr/bes2015gr.asp. Son erişim tarihi, 23 Ekim 2017.
• EGM (EmeklilikGözetimMerkezi) (2017) Bireysel Emeklilik Sistemi Gelişim Raporu 2016. http://www.egm.org.tr/bes2016gr.asp. Son erişim tarihi, 23 Ekim 2017.
• Elveren A Y (2008). Assessing Gender Inequality in the Turkish Pension System. International Social Security Review, 61(2), 39–58.
• Elveren A Y ve Hsu S (2007). Gender Gaps in the Individual Pension System in Turkey. Working Paper, No. 2007-06. University of Utah, Department of Economics, http://www. econstor.eu/bitstream/10419/64431/1/572640889.pdf. Son erişim tarihi, 18.06.2013.
• Epstein G (2002). Financialization, Rentier Interests, and Central Bank Policy. Department of Economics and Political Economy Research Institute (PERI). http://www. peri.umass.edu/fileadmin/pdf/financial/fin_Epstein.pdf. Son erişim tarihi, 07.02.2013.
• Epstein G ve Yeldan E (2008). Inflation Targeting, Employment Creation and Economic Development: Assessing the Impacts and Policy Alternatives. International Review of Applied Economics, 22(2), 131–144.
• Ercan H, Taymaz E veYeldan E (der) (2010). Crisis and Turkey: Impact Analysis of Crisis Response Measures. Ankara: ILO. www.ilo.org/public/english/region/eurpro/ankara/ info/kriz.pdf. Son erişimtarihi, 27.02.2014.
• Ertürk İ (2003). Governance or Financialisation: The Turkish Case. Competition and Change, 7(4), 185–204.
• Fine B (2010). Locating Financialisation. HistoricalMaterialism, 18(2), 97–116.
• Fine B (2013). Financialization from a Marxist Perspective, International Journal of PoliticalEconomy,42(4), 47–66.
• Fine B (2014). The Continuing Enigmas of Social Policy. Working Paper, No.10, UNRISD. http://www.unrisd.org/80256B3C005BCCF9/search/30B153EE73F52ABFC1257D0200 420A61?OpenDocument. Son erişim tarihi, 02.10.2015.
• Fine B ve Saad-Filho A (2016). Thirteen Things You Need to Know About Neoliberalism. Critical Sociology,43(4-5), 685-706.
• Froud J, Johal S ve Williams K (2002). Financialisation and the Coupon Pool. Capital& Class,26(78), 119–151.
• Gökbayrak Ş (2010a). Refah Devletinin Dönüşümü ve Özel Emeklilik Programları.Ankara: Siyasal Kitabevi.
• Gökbayrak Ş (2010b). Türkiye’de Sosyal Güvenliğin Dönüşümü. Çalışma ve Toplum, 2010(2), 141–162.
• Gültekin Karakaş D (2009). Hem Hasımız Hem Hısımız : Türkiye Finans Kapitalinin Dönüşümü ve Banka Reformu. İstanbul: İletişim Yayıncılık.
• Güzel A (2005). Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Öngörülen Reform Mevcut Sorunlara Çözüm Mü?. Çalışma ve Toplum, 2005(4), 61–76.
• Harvey D (2006). Neo-Liberalism as Creative Destruction. Human Geography, 88(2), 145–158.
• Harvey D (2007). A Brief History of Neoliberalism. Oxford: Oxford UniversityPress.
• Hilferding R (1981). Finance capital: a study of the latest phase of capitalist development. London ; Boston: Routledge&Kegan Paul.
• ILO (International LabourOrganisation) (1996). Türkiye Cumhuriyeti Sosyal Güvenlik Nihai Rapor. Geneva: ILO.
• İTO (İstanbul Ticaret Odası) (1999). Türk Sosyal Güvenlik Sistemi’nde Arayışlar: Özelleştirme ve Yeniden Yapılanma. 1999–69. Istanbul.
• Karaçimen E (2015). Interlinkages between Credit, Debt and the Labour Market: Evidence from Turkey. Cambridge Journal of Economics, 39(3), 751–767.
• Langley P (2008). The Everyday Life of Global Finance: Saving and Borrowing in Anglo- America. Oxford, New York: Oxford UniversityPress.
• Lapavitsas C (2008). Financialised Capitalism: Direct Exploitation and Periodic Bubbles. http://www.google.co.uk/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0CCw QFjAA&url=http%3A%2F%2Fwww.leftlibrary.com%2Flapavitsas1.pdf&ei=Hf0VU6StEe- S7Abs4ICIBg&usg=AFQjCNGmncWjiX4b2-H_Hy7hapN8eFeROw&bvm=bv.62286460,d. ZGU. Son erişim tarihi, 04.03.2014.
• Lapavitsas C (2009). Financialised Capitalism: Crisisand Financial Expropriation. Historical Materialism, 17(2), 114–148.
• Lapavitsas C (2013). Profiting Without Producing: How Finance Exploits Us All. London: Verso.
• Lazonick W ve O’Sullivan M (2000). Maximizing Shareholder Value: A New Ideology for Corporate Governance. Economy and Society, 29(1), 13–35.
• Lazzarato M (2012). The Making of the Indebted Man: An Essay on the Neoliberal Condition. Los Angeles, CA: Semiotext(e).
• Madrid R L (2003). Retiring the State: The Politics of Pension Privatization in Latin Americaand Beyond. Stanford: Stanford UniversityPress.
• Marois T 2012). States, Banks and Crisis: Emerging Finance Capitalism In Mexico and Turkey. Cheltenham: Edward Elgar.
• Martin R (2002). Financialization of Daily Life. Philadelphia, PA: TempleUniversityPress.
• Muller K (2003). Privatising Old-Age Security: Latin America and Eastern Europe Compared. UK: Edward ElgarPub.
• OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development) (2014). Pensions Outlook 2014. OECD Publishing. http://www.oecd-ilibrary.org/finance-and-investment/ oecd-pensions-outlook-2014_9789264222687-en. Son erişim tarihi, 13.02.2015.
• OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development) (2016). Pension Markets in Focus.OECD Publishing. http://www.oecd.org/finance/private-pensions/ pensionmarketsinfocus.htm. Son erişim tarihi, 15.01.2017.
• Onaran O, Stockhammer E ve Grafl L (2011). Financialisation, Income Distribution and Aggregate Demand in the USA. Cambridge Journal of Economics, 35(4), 637–661.
• Orenstein M A (2005). The New Pension Reform as Global Policy. Global Social Policy, 5(2), 175–202.
• Orenstein M A (2008). Privatizing Pensions: The Transnational Campaign for Social Security Reform. USA: Princeton UniversityPress.
• Orhangazi Ö (2014). Capital Flows and Credit Expansions in Turkey. Review of Radical Political Economics. İnternet Basımı. 1-8 doi: 10.1177/0486613414537993.
• Panitch L ve Gindin S (2011). Capitalist Crises and the Crisis this Time. Socialist Register, 47, 1-20.
• Pierson P (2001). Post-Industrial Pressures on the Mature Welfare States. İçinde: P Pierson (der), The New Politics of theWelfare State, Oxford: Oxford UniversityPress, 80–106.
• Saad-Filho A (2011). Crisis in Neoliberalism or Crisis of Neoliberalism?.Socialist Register,47, 242–259.
• Saad-Filho A (2017). Neoliberalism. İçinde: D M Brennan, D Kristjanson-Gural, C P Mulder, E K Olsen (der) Routledge Handbook of Marxian Economics, UK: Routledge, (245–254).
• Sarıtaş Oran S (2015). Bireysel Emeklilik Sisteminin Finansallaşma Emek Gücünün Değeri Bağlamında İncelenmesi, içinde H Mıhçı (der), Finansallaşma, Devlet ve Politik İktisat. Ankara, İstanbul: NotabeneYayınları.
• Sarıtaş Oran S (2017). Bireysel Emeklilik Sistemi ve Emekliliğin Finansllaşması: Sermayeyi BES’lemek. İstanbul: Notabene Yayınları.
• Stockhammer E (2004). Financialisation and the Slowdown of Accumulation. Cambridge Journal of Economics, 28(5), 719–741.
• Sumaria S (2010). Social Insecurity: The Financialisation of Healthcare and Pensions in Developing Countries. BrettonWoods Project Report, http://ssreform.treasury. gov.za/Publications/Social%20Insecurity-%20The%20Finanacialisation%20 of%20Healthcare%20and%20Pensions%20in%20Developing%20Countries%20 %28Sumaria,%202010%29.pdf. Son erişim tarihi, 18.06.2013.
• Toporowski J (2000). The End of Finance: Capital Market Inflation, Financial Derivatives and Pension Fund Capitalism. London : Routledge.
• Whitehouse E, Pallares-Miralles M ve Romero C (2012). International Patterns of Pension Provision II: A Worldwide Overview of Facts and Figures. No, 70319, The World Bank. http://documents.worldbank.org/curated/en/2012/06/16406441/ international-patterns-pension-provision-ii-worldwide-overview-facts-figures. Son erişim tarihi, 10.02.2015.
• Yörükoğlu M ve Çufadar A (2008). Capital Flows to Turkey: Financial Implications and Policy Responses. BIS Papers No:44.
• Availableat:https://www.google.co.uk/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0CDAQFjAA&url=https%3A%2F%2Fwww.bis.org%2Fpubl%2Fbppdf%2Fbispap44x.pdf&ei=XgANU4nDFePD7AaMj4GIBQ&usg= AFQjCNGWHJawmnfqmHlCWPdTtLyPUjXv1A&bvm=bv.61725948,d.ZGU. Son erişim tarihi, 25.02.2014.