Türkiye’de Sosyal Yardım ve İstihdam İlişkisinin Güncel Boyutları: Kurumsal ve Sosyolojik Bir Çözümleme

Yıl 2016, Cilt: 40 Sayı: 2, 101 - 142, 16.06.2016

Denizcan Kutlu

Öz

Bu çalışma, Türkiye’de sosyal yardım ve istihdam arasındaki ilişkinin güncel yönelimlerini kurumsal ve sosyolojik boyutları bakımından ele almayı hedeflemektedir. Türkiye’de sosyal yardımlar, -küresel bir eğilimin parçası olarak- sosyal politika içerisinde gerek paradigma gerekse pratik düzeyinde öne çıkmaktadır. Bu süreçte, sosyal yardımlardan yararlanan hanehalkı sayısı artış göstermiş ve yardımlar, giderek daha fazla sayıda hanehalkının geçim örüntüsünün bir parçası haline gelmiştir. Diğer taraftan, hanehalklarının geçim örüntüsü, nakit gereksinimi temelinde, istihdama katılım biçimlerine daha da açık bir nitelik kazanmıştır. Bu olgu, sosyal yardımları aynı zamanda, emek gücünün yeniden üretimine ilişkin maliyetlerin kamusallaştırılması bakımından bir işgücü piyasası ve ücret ilişkisi biçimine de büründürmektedir. Ücret dışı bir gelir türü ve geçim aracı olarak sosyal yardımlar, fiyatlandırılmamış bir geçim alanı yaratarak emek gücünün ve hanenin yeniden üretimine eklemlenmektedir. Bu ilişki biçimi ise, bir yandan sosyal yardımlara bir işgücü piyasası kurumu karakteri kazandırırken diğer yandan sosyal yardım alanların istihdama katılım biçimlerini de gündeme taşımaktadır. Bu gelişmeler, aktif işgücü piyasası ve sosyal koruma politikaları arasındaki ilişkinin güçlenmesiyle birleşerek, sosyal yardım ve istihdam arasındaki ilişki olarak kurumsal karşılığını bulan sosyal politika gündemini hükümetin ve akademinin gündemine daha fazla sokmuştur. 

Sosyal yardım ve istihdam arasındaki ilişkiyi gündemine alan çalışmalar, konunun kurumsal gelişim yönüne odaklanmakta; bu ilişkinin gerçekleşme biçimini çoğunlukla göz ardı etmektedir. Bu nedenle çalışmada, sosyal yardım ve istihdam ilişkisindeki kurumsal yapının pratikteki gerçekleşme biçimine ilişkin kimi gözlemler paylaşılacaktır. Çalışmada, sosyal yardım türleri, gelir ve sosyal sigorta yoklamasına dönük olarak özgün bir tasnife tabi tutulacaktır. Bu yardımlardan yararlanabilecek hanehalkı tipleri de işgücü piyasası ve istihdam ile olan bağları temelinde belirlenecektir.

Çalışmanın temel argümanı, Türkiye’de sosyal yardımların, temel yönelimler, ihtiyaç tespiti yöntemleri ve miktar ve süre bakımından, istihdama katılıma dönük olarak yapıldığı savıdır. Bu çerçevede, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarının, bir tür işgücü piyasası kurumu olarak çalışmakta ve işlev görmekte olduğu öne sürülecektir. Bu, sosyal yardım ve istihdam ilişkisinin kurumsal yönüdür.

Sosyal yardım ve istihdam ilişkisinde, bir kategori olarak işgücü piyasasının belirlenimi hanehalkları açısından da geçerlidir. Türkiye’nin sosyal politika gündeminde neo liberal aktifleşme stratejileri biçiminde açığa çıkan işçileşme süreçlerinin gerçekleşme biçimi, hanehalkları açısından emek gücünün yeniden üretimini, ücret gelirinin yanı sıra sosyal yardım gibi ücret dışı bir gelir türü ve geçim aracı ile sağlama örüntüsünü belirginleştirmiştir. Çalışmada hanehalklarına sosyal yardım alma özelliği kazandıran temel sürecin, işgücü piyasası dinamikleri etrafında oluştuğu da belirtilecektir. Bu ise, sosyal yardım ve istihdam ilişkisinin sosyolojik yönünü oluşturmaktadır.

Çalışma, sosyal yardım ve istihdam arasındaki ilişkinin kuramsal temellerinin belirlenmesi üstüne kuruludur. Bu temelde, çalışmada, ilk olarak, sosyal yardım ve istihdam ilişkisinin kurumsal boyutta temel yönelimleri, sosyal yardım tür ve uygulamalarına dönük güncel gelişmeler ve politika belgeleri temelinde betimlenecektir. İkinci olarak ise, bu politika paketi çerçevesi içerisinde, sosyal yardım ve istihdam ilişkisinin kurumsal ve sosyolojik gelişimi, kimi gözlemler etrafında tartışılacaktır. Bu tartışma, Ankara ilinde sosyal yardımlar üzerine tamamlanmış bir çalışmadaki temel gözlem ve bulgulara dayanarak yürütülecektir.

Anahtar Kelimeler

Sosyal Yardım, İstihdam, İşgücü Piyasası, Emek Gücü, Aktif İşgücü Piyasası Politikaları

Kaynakça

• Akkaya Ö ve Kaya E (2013). Türkiye’de Sosyal Yardımlar ile İstihdam Bağlantısının Etkinleştirilmesi. İstihdam’da 3İ, 11, 61-63.
• Arıcı K (2003). Sosyal Yardım Hakkı. İçinde: E T Kaplan ve B Bayat (der), Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Seçme Yazılar, Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları, 29-51.
• Arın T (2013). Kriz, Devlet, İktisat ve Sosyal Güvenlik Politikaları Seçilmiş Yazılar. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Aydın Y (2012). Türkiye’de Sosyal Yardımların Emek Arzı Üzerindeki Etkileri. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi
• Barrientos A (2012). Social Protecion and Poverty: Achievements and Challenges. http://www.un.org/esa/socdev/csocd/2012/docs/Barrientos.pdf. Son erişim tarihi: 01.06.2016
• Bauman Z (1999). Çalışma, Tüketicilik ve Yeni Yoksullar. Çev. Ü Öktem, İstanbul: Sarmal Yayınevi.
• Buğra A (2008). Kapitalizm, Yoksulluk ve Türkiye’de Sosyal Politika, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Brunhoff S (2009). Kapitalist Bunalım ve Ekonomik Politika. İçinde: N Satlıgan ve S Savran (der), Dünya Kapitalizminin Krizi, Çev. L Kayaalp, İstanbul: Belge Yayınları, 391-406.
• Burden T (1998). Social Policy and Welfare A Clear Guide. London: Pluto Press.
• Cordonnier L (2014). Garibanlara Merhamet Yok İşsizlik Üzerine İktisadi Teoriler. Çev. L Şimşek, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Çelik A (2010). Muhafazakâr Sosyal Politika Yönelimi: Hak Yerine Yardım-Yükümlülük Yerine Hayırseverlik. İ. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 42, 63-81.
• Çengelci E (1993). Sosyal Refahın Gerçekleşmesinde Sosyal Yardımların Rol ve Önemi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu Dergisi, 11 (1-2-3), 9-34.
• Deacon B (2006). Küreselleşme ve Sosyal Politika: Hakkaniyetli Bir Refaha Tehdit. İçinde: A Buğra ve Ç Keyder (der), Sosyal Politika Yazıları, Çev. B Yakut-Çakar ve U Balaban, İstanbul: İletişim Yayınları, 101-158.
• Deacon B (2007). Global Social Policy & Governance. London: Sage.
• Dean M (1991). The Constitution of Poverty Toward A Genealogy of Liberal Governance, USA: Routledge.
• Demir Şeker S ve Hacımahmutoğlu H (2013). Sosyal Yardım Sisteminin Değerlendirilmesi ve Sosyal Yardım-İstihdam Bağlantısı. İstihdam’da 3İ, 11, 70-77.
• Dilik S (1972). Türkiye’de Sosyal Sigortalar İktisadî Açıdan Bir Tahlil Denemesi. Ankara: Banka ve Ticaret Hukuku Enstitüsü.
• Dilik S (1980). Sosyal Yardımlar-İki Anlamlı Bir Terim. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 35 (1-4), 55-72.
• Ditch J (1999). Full Circle: A Second Coming for Social Assistance. İçinde: J Clasen (der), Comparative Social Policy Concepts, Theories and Method, UK-USA: Blackwell, 114-135.
• Ditch J ve Oldfield N (1999). Social Assistance: Recent Trends and Themes. Journal of European Social Policy, 9, 65-76.
• Eardley T vd. (1996). Social Assistance in OECD Countries Synthesis Report. Department of Social Security Research Series, London: HMSO.
• Erdoğdu S (1994). Dış Borç Krizine Farklı Yaklaşımlar. Mülkiyeliler Birliği, XVIII (172), 33-50.
• Erdoğdu S (2005). Avrupa Birliği’nde Sosyal Korumanın Modernleştirilmesi ve Geliştirilmesi ve Sosyal İçerme. İçinde: B Ceylan-Ataman (der), Avrupa Birliği’nin İstihdam ve Sosyal Politikası, Ankara: Ankara Üniversitesi Avrupa Toplulukları Araştırma ve Uygulama Merkezi, 21-62.
• Erdoğdu S ve Kutlu D (2014). Dünyada ve Türkiye’de Çalışan Yoksulluğu: İşgücü Piyasası ve Sosyal Koruma Politikaları Bağlamında Bir Değerlendirme. Çalışma ve Toplum, 41, 63-114.
• Esin P (1982). İşbölümü, Yabancılaşma ve Sosyal Politika. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları.
• Ferrera M (2005). The Boundaries of Welfare European Integration and the New Spatial Politics of Social Protection. Oxford & New York, Oxford University Press.
• Ginsburg N (1979). Class, Capital and Social Policy. London & Basinstoke: The Macmillan Press.
• Gough I (1979). The Political Economy of The Welfare State. London & Basinstoke: The Macmillan Press.
• Gökçeoğlu Ş (2014). Sosyal Yardımların Hak Niteliği ve Dava Edilebilirliği. İçinde: P Akkuş ve Ö Başpınar Aktütün (der.), Sosyal Hizmet ve Öteki Disiplinlerarası Yaklaşım, İstanbul: Bağlam Yayıncılık, 97-111.
• Güzel A vd. (2010). Sosyal Güvenlik Hukuku. İstanbul: Beta.
• Himmelfarb G (1983). The Idea of Poverty England in The Early Industrial Age. New York: Vintage Books.
• Jessop B (1993). Towards a Schumpeterian Workfare State? Preliminary Remarks on Post-Fordist Political Economy. Studies in Political Economy, 40, 7-40.
• Jones C ve Novak T (1999). Poverty, Welfare and the Disciplinary State. London: Routledge.
• Kapar R (2005). Sosyal Korumanın İşgücü Piyasasına Etkisi. İstanbul: Birleşik Metal-İş.
• Kaya E (2015). Türkiye’de Sosyal Yardım-İstihdam Bağlantısı. http://sosyalyardimlar.aile.gov.tr/haberler/sosyal-yardimistihdam-baglantisi-toplantisi-yapildi. Son erişim tarihi, 20.05.2016.
• Keskin A G (2013). Sosyal Yardım ve İstihdam Bağlantısının Kurulması Amacıyla Yapılan Çalışmalar ve Hedeflenen Nokta. İstihdam’da 3İ, 11: 52-56.
• Kovancı O (2003). Kapitalizm, Yoksulluk ve Yoksullukla Mücadelede Tarihsel Bir Deneyim: İngiliz Yoksul Yasaları. Ankara: Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları.
• Köse A H ve Öncü A (2000). İşgücü Piyasaları ve Uluslararası İşbölümünde Uzmanlaşmanın Mekansal Boyutları: 1980 Sonrası Dönemde Türkiye İmalat Sanayii. Toplum ve Bilim, 86, 72-90.
• Kutlu D (2014). Türkiye’de Sosyal Yardım Rejiminin Oluşumu. (Basılmış Doktora Tezi). Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Kutlu D (2015a). Türkiye’de Sosyal Yardım Rejiminin Oluşumu Birikim, Denetim, Disiplin. Ankara: Notabene Yayınları.
• Kutlu D (2015b). Sosyal Yardım Hakkı Tartışması: Türkiye’de Bir Sosyal Haksızlık Olarak Sosyal Yardımlar. VII. Sosyal İnsan Hakları Uluslararası Kongresi Bildiri Kitabı, Denizli: Sosyal Güvenlik Denetmenleri Derneği, 365-382.
• Lavalette M ve Mooney G (2000). Introduction: Class Struggle and Social Policy. İçinde: M Lavalette ve G Mooney (der), Class Struggle and Social Welfare, London: Routledge, 1-12.
• Leisering L ve Leibfried S (1999). Time and Poverty in Western Welfare States United Germany in Perspective. U. K. : Cambridge University Press.
• Marx K (2010). Kapital Ekonomi Politiğin Eleştirisi 1. Cilt Sermayenin Üretim Süreci. Mehmet Selik ve Nail Satlıgan (çev.), İstanbul: Yordam Kitap.
• Mkandawire T (2005). Targeting and Universalism in Poverty Reduction, Social Policy and Development Programme Paper Number 53, United Nations Research Institute for Social Development.
• Nelson K (2010). Social Assistance and Minimum Income Benefits in Old and New EU Democrasies. International Journal of Welfare, 19, 367-378.
• Neocleous M (2013). Sivil Toplumu Yönetmek Devlet İktidarı Kuramına Doğru. Çev. B. Ahıska, Ankara: NotaBene Yayınları.
• Özateş Ö S (2014). Malumun İlanı Kadın Emeğinin Saklı Yüzü: Ev İçi Bakım Emeği. Ankara: Notabene Yayınları.
• Özuğurlu M (2003). Sosyal Politikanın Dönüşümü ya da Sıfatın Suretten Kopuşu. Mülkiye, 239 (27), 59-74.
• Peck J (1996). Work Place The Social Regulation of Labour Markets. New York: The Guilford Press.
• Peck J (2001). Workfare States. New York: The Guilford Press.
• Picchio A (1992). Social Reproduction: The Political Economy of Labour Market. New York: Cambridge University Press.
• Polanyi K (2013). Büyük Dönüşüm Çağımızın Siyasal ve Ekonomik Kökenleri. Çev. A Buğra, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ringold D ve Kasek L (2007). Social Assistance in the New EU Member States Strengthening Performance and Labor Market Incentives. Washington D.C.: The World Bank.
• İşgücü Piyasasına Katılanlar Arasındaki İlişki. UNDP ve T.C. Başbakanlık SYDGM için Hazırlanan Yayımlanmamış Araştırma Raporu.
• Sallan Gül S ve Gül H (2008). Türkiye’de Yoksulluk, Yoksulluk Yardımları ve İstihdam. İçinde: N Oktik (der), Türkiye’de Yoksulluk Çalışmaları, İzmir: Yakın Kitabevi, 361-396.
• Selamoğlu A ve Lordoğlu K (2006). Katılım Sürecinde Avrupa Birliği ve Türkiye’de İşgücü ve İstihdamın Görünümü. Ankara: Belediye-İş.
• Sönmez S (2005). Mali Dengesizlik, Kriz ve Devlet. Toplum ve Hekim, 20 (1), 4-19.
• Sözer A N (1994). Türkiye’de Sosyal Hukuk. Ankara: Kamu-İş.
• Standing G (1996). Social Protection in Central and Eastern Europe: A Tale of Slipping Anchors and Torn Safety Nets. İçinde: G Esping-Andersen (der.), Welfare States in Transition National Adaptations in Global Economies, London: Sage, 225-255.
• Standing G (1999). Global Labour Flexibility Seeking Distributive Justice. London: Palgrave.
• Şenses F (2006). Küreselleşmenin Öteki Yüzü Yoksulluk. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Taşaltın A (2013). Sosyal Yardımlar ile İstihdam Bağlantısının Kurulmasının Gerekliliği. İstihdam’da 3İ, 11, 57-59.
• Trattner W I (1999). From Poor Law To Welfare State A History of Social Welfare In America. New York: The Free Press.
• Tunalı İ (2015). İstihdam ve Sosyal Koruma Politikaları.
• http://sosyalyardimlar.aile.gov.tr/haberler/sosyal-yardimistihdam-baglantisitoplantisi-yapildi. Son erişim tarihi, 20.05.2016.
• Yazıcı N (2014). Sosyal Yardımlar İle İstihdam Bağlantısı Kurulmalı. İşveren, 52, 1, 99-101.
• Yener A L (2013). Sosyal Yardımlardan Faydalananları İstihdama Yönlendirmek. İstihdam’da 3İ, 11, 78-83.
• Yılmaz Z (2012). Yoksulları Ne Yapmalı?. Ankara: Dipnot Yayınları.
• Zastrow C (2013). Sosyal Hizmete Giriş. Çev. B Y Çakar, Ankara: Nika Yayınevi.
• Belge-Rapor
• ÇSGB (Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı) (2014). Ulusal İstihdam Stratejisi (2014-2023). Ankara: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı.
• T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (2014a). Düzenli Merkezi Yardımlara İlişkin Uygulama Kılavuzu. Ankara: T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı.
• T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (2014b). 2013 Yılı Faaliyet Raporu. Ankara: T.C.Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı.
• T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (2015). 2015 Yılı İdare Faaliyet Raporu. Ankara: T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı.
• T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü (2013a). Toplum Yararına Programlara Yönlendirme. Ankara: T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü.
• T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü (2013b). Mart
• Sosyal Yardım İstatistikleri Bülteni. Ankara: T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı.
• T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü (2013c). 2022 Yaşlı ve Engelli Aylıkları Kılavuzu. Ankara: T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü.
• T.C. Başbakanlık (2015). 64. Hükümet 2016 Yılı Eylem Planı (İcraatlar ve Reformlar). Ankara: T.C. Başbakanlık.
• T.C. Kalkınma Bakanlığı (2012). Orta Vadeli Program (2013-2015). Ankara: T.C. Kalkınma Bakanlığı.
• T.C. Kalkınma Bakanlığı (2013a). Onuncu Kalkınma Planı (2014-2018). Ankara: T.C. Kalkınma Bakanlığı.
• T.C. Kalkınma Bakanlığı (2013b). Orta Vadeli Program (2014-2016). Ankara: T.C. Kalkınma Bakanlığı.
• T.C. Kalkınma Bakanlığı (2014a). Onuncu Kalkınma Planı (2014-2018) Tekstil-Deri-Hazır Giyim Çalışma Grubu Raporu. Ankara: T.C. Kalkınma Bakanlığı.
• T.C. Kalkınma Bakanlığı (2014b). Orta Vadeli Program (2015-2017). Ankara: T.C. Kalkınma Bakanlığı.
• T.C. Kalkınma Bakanlığı (2014c). 2015 Yılı Programı. Ankara: T.C. Kalkınma Bakanlığı.
• T.C. Kalkınma Bakanlığı (2015). Orta Vadeli Program (2016-2018). Ankara: T.C. Kalkınma Bakanlığı.
• TİSK (Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu) (2010). Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu XXIV. Genel Kurul Çalışma Raporu 11-12 Aralık 2010, Ankara: Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu.
• TİSK (Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu) (2013). Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu 25. Genel Kurul Çalışma Raporu 14-15 Aralık 2013, Ankara: Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu.
• World Bank (1990). World Development Report 1990 Poverty. Washington D.C.: The World Bank.
• World Bank (2001). World Development Report 2000/2001. Attacking Poverty, Washington D.C.: The World Bank.
• Mevzuat
• sayılı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Kanunu, R.G. 14.6.1986, 19134.
• sayılı Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname, R.G. 08.06.2011, 27958.
• sayılı Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun, R.G. 12.7.2012, 28251.
• sayılı 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması Hakkında Kanun ile Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun, R.G. 26.04.2016, 29695.
• Aktif İşgücü Hizmetleri Yönetmeliği, R.G. 12.03.2013, 28585.
• T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü (2014). “Sosyal Yardım-İstihdam Bağlantısının Etkinleştirilmesine İlişkin Usul ve Esaslar Konulu Genelge”, Ankara: T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü.
• http://sosyalyardimlar.aile.gov.tr/data/543d13ba369dc30b101047e1/2014-04_sosyal_yardim_ve_istihdam_baglantisi_genelgesi.pdf. Son erişim tarihi: 20.05.2015
• Türkiye İş Kurumu İşgücü Uyum Hizmetleri Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik, R.G. 12.10.2010, 27727.
• T.C. Başbakanlık Kanunlar ve Kararlar Genel Müdürlüğü (2016). Genel Gerekçe, http://www2.tbmm.gov.tr/d26/1/1-0694.pdf. Son erişim tarihi: 20.05.2016. Türkiye İş Kurumu Genel Müdürlüğü İstihdam Hizmetleri Dairesi Başkanlığı (2013).
• Toplum Yararına Program Genelgesi (2013/1). Ankara: Türkiye İş Kurumu Genel Müdürlüğü