Arap Dünyasında Demokratikleşme Süreçleri ve Siyasal İslam: Müslüman Kardeşler ve En-Nahda Hareketi Üzerine Bir Karşılaştırma

Yıl 2016, Cilt: 40 Sayı: 1, 29 - 56, 15.04.2016

Özge Özkoç

Öz

Bu çalışma, Arap ayaklanmaları ertesinde Mısır ve Tunus’ta yaşanan demokratikleşme deneyimine ve Müslüman Kardeşler ile en-Nahda hareketinin bu süreçteki rollerine odaklanmaktadır. Arap ayaklanmalarının ilk aşamasında eski rejimlerin görece yumuşak bir şekilde tasfiye edildiği Mısır ve Tunus’ta gerçekleştirilen ilk demokratik seçimlerden Müslüman Kardeşler ve en-Nahda hareketi başarıyla çıkmışlardır. Fakat, süreç ilerledikçe en-Nahda Tunus siyasal sisteminin ‘yerleşik’ bir öznesi haline gelirken, Müslüman Kardeşler Mısır ordusu tarafından gerçekleştirilen darbeyle siyasal alandan tasfiye edilmiştir. Bu noktada, koalisyon ortağı olarak en-Nahda’nın görece yumuşak ve ılımlı bir geçiş zemininde hareket ettiği, Müslüman Kardeşler’in ise siyasal alanda herhangi bir sivil denge unsurunun yokluğundan dolayı daha radikal bir politika hattında ilerleyerek Mısır toplumunu kutuplaştırdığı söylenebilir. Fakat sözkonusu çalışma, iki ülkedeki İslami hareketlerin demokrasiye geçiş süreçlerindeki farklı politik tutumlarını, karşılaştırmalı tarihsel bir perspektifle analiz edebilmek amacıyla kaleme alınmıştır. Aslında, bu çalışmanın ana eksenini, post-kolonyal dönemde Mısır ve Tunus’ta ortaya çıkan ve kurumsallaşan siyasal iktidarların/rejimlerin benzerliği oluşturmaktadır. Siyasal iktidarların örgütleniş tarzlarındaki benzerliklerin yanı sıra, genelde her iki ülkedeki muhalif örgütlenmeler ve özelde İslami hareketler de benzerlik göstermektedirler. Bu çalışmaya ilham veren temel soru ise, belirgin tarihsel ve sosyo-ekonomik benzerliklerine rağmen Arap isyanları ertesinde Mısır ve Tunus’taki demokratikleşme süreçlerinin/deneyimlerinin neden farklılaştığıdır. Yani, en-Nahda hareketi Tunus siyasal sistemine dahil olurken, Mısır’da Müslüman Kardeşler örgütünün rejim tarafından neden tasfiye edildiğidir. Bu sorudan hareketle, tarihsel olarak benzer çizgide kurumsallaşan ve dönüşen Tunus ve Mısır rejimlerinin Arap isyanları sonrasında demokratikleşme süreçlerindeki refleks farklılığının nedenlerini ve İslami hareketlerle ilişkisini ortaya koyabilmek bu çalışmanın ana amacını oluşturmaktadır. Söz konusu
farklılığı ortaya koyabilmek için, İslamiyet’i bölge ülkelerinin demokratikleşmelerinin önündeki en büyük engel olarak gören ana akım literatürün kültürel özcülüğü yerine, Mısır ve Tunus’taki demokratikleşme süreçlerinin İslami hareketlerle ilişkisini her iki ülkenin kendi tarihsel deneyimleri ve özgünlükleri bağlamında karşılaştırmalı bir perspektifle ele almak daha anlamlı olacaktır. Bu noktada, söz konusu çalışmanın üç temel argüman etrafında şekillendiğinin altını çizmek gerekmektedir. Birinci argüman, 1950’lerden Arap isyanlarına kadarki süreçte, Tunus’ta muhalefetin ve sendikal hareketin siyasal sistem içinde bir denge unsuru olarak Mısır’a oranla görece daha güçlü bir şekilde kurumsallaşmış olduğudur. İkincisi, Mısır ve Tunus’ta post-kolonyal dönemde kurumsallaşan rejimlerin tarihsel olarak kendi ordularıyla kurdukları ilişkinin farklılığının iki ülkedeki darbe ve sivil yönetim süreçlerini ve biçimlerini belirlediğidir. Sonuncu argüman ise, Mısır’da siyasal İslam’ın ekonomik, siyasal ve toplumsal açıdan Tunus’tan çok daha güçlü bir biçimde politik alanı massetme kabiliyetine sahip olmasının iki ülkedeki demokratikleşme deneyiminin rotasını derinden belirlediği ve farklılaştırdığıdır.

Anahtar Kelimeler

Arap ayaklanmaları, siyasal İslam, demokratikleşme süreçleri, Müslüman Kardeşler, en-Nahda hareketi

Kaynakça

• Abdel-Malek A (1964). Nasserism and Socialism. Socialist Register, 64, 38-55.
• Agrama H A (2010). Secularism, Sovereignty, Indeterminacy: Is Egypt a Secular or a Religious State? Comparative Studies in Society and History, 52 (3), 495-523.
• Alakhbar (20/08/2013). Al-Nahda agrees to road map to solve Tunisian political crisis. Son erişim tarihi, 20/12/2015.
• Aleya-Sghair A (2014). The Tunisian Revolution: The Revolution of Dignity. İçinde: R R Laremont (der), Revolution, Revolt, and Reform in North Africa, New York: Routledge, 30-52.
• Aljazeera (01/02/2012). Interactive: Full Egypt Election Results. Son erişim tarihi, 15/12/2015.
• Aljazeera (24/06/2012). Celebration in Egypt as Morsi declared winner. Son erişim tarihi, 12/12/2015.
• Allani A (2009). The Islamist in Tunisia Between Confrontation and Participation: 1980-2008. The Journal of North African Studies, 14 (2), 257-272.
• Asad T (2001). Thinking about Secularism and Law in Egypt. Leiden: ISIM Papers.
• Asad T (2007). Sekülerliğin Biçimleri. Çev. Ferit Burak Aydar, İstanbul: Metis Yayınları.
• Bayat A (2006). Ortadoğu’da Maduniyet. Çev. Ö Gökmen ve S Deren, İstanbul: İletişim Yayınları.
• BBC (27/09/2011). Tunisia’s Islamist Ennahda Party Wins Historical Poll. Son erişim tarihi, 13/12/2015.
• BBC (07/02/2013). Tunisia political crisis deepens after assassination. Son erişim tarihi, 20/12/2015.
• BBC (30/09/2014). Secularist Nidaa Tounes party wins Tunisia election. Son erişim tarihi, 23/12/2015.
• Benhabib S (2011). The Arab Spring: Religion, Revolution, and the Public Sphere. Eurozine, http://www.eurozine.com/pdf/2011-05-10-benhabib-en.pdf. Son erişim tarihi, 10/10/2015.
• Brooks R (2013). Abandoned at the Palace: Why the Tunisian Military Defected from the Bin Ali Regime in January 2011. Journal of Strategic Studies, 36 (2), 205-220.
• Bulut F (2009). İslamcı Örgütler I. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları.
• Cavatorta F ve Merone F (2013). Moderation Through Exclusion? The Journey of the Tunisian Ennahda from Fundamentalist to Conservative Party. Democratization, 20 (5), 857-875.
• Chakrabarty D (2007). Avrupa’yı Taşralaştırmak. Çev. İ Cörüt, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• Enhaili A ve Adda O (2003). State and Islamism in the Maghreb. Middle East Review of International Affairs, 7 (1), 66-76.
• Esposito J L ve Piscatori J P (1991). Democratization and Islam. Middle East Journal, 45 (3), 427-440.
• Esposito J L ve Voll J O (1998). İslamiyet ve Demokrasi. Çev. Ahmet Fethi, İstanbul: Sarmal Yayınevi.
• Gana N (2014). Tunus. İçinde: P Ammar ve V Prashad (der), Arap Baharı’ndan Kesitler: Yeni Ortadoğu’yu Anlamak, Çev. Ö C Furtun, S Ümmetoğlu, Yankı Deniz Tan, İstanbul: İntifada Yayınları, 19-49.
• Gellner E (1994). Conditions of Liberty: Civil Society and Its Rivals. Harmondsworth: Penguin.
• Gerges F (2013). The Islamist Movement: From Islamic State to Civil Islam. Political Science Quarterly, 128 (3), 389-426.
• Güler Z (2004), Süveyş’in Batısında Arap Milliyetçiliği: Mısır ve Nasırcılık. İstanbul: Yeni Hayat Kütüphanesi.
• Hanieh A (2015). İsyanın Kökenleri: Kapitalizmin Ortadoğu’daki Sorunları. Çev. A Toprak, Ankara: Nota Bene.
• Hashemi N (2013). The Arab Spring Two Years On: Reflections on Dignity, Democracy, and Devotion. Ethics&International Affairs, 27 (2), 207-221.
• Hinnebusch R (2006). Authoritarian Persistence, Democratization Theory and the Middle East: an Overview and Critique. Democratization, 13 (3), 373-395.
• Hinnebusch, R (2015). Conclusion: Agency, Context and Emergent Post-Arab Uprising Regimes. Democratization, 22 (2), 358-374.
• Hourani A (2005). Arap Halkları Tarihi. Çev. Y Alogan, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Huntington S (2002). Medeniyetler Çatışması. Çev. C Soydemir ve M Turan, İstanbul: Okuyan Us Yayınları.
• Ibrahim S (2002). Egypt, Islam and Democracy: Critical Essays. Cairo: The American University in Cairo Press.
• Kamali M (2001). Civil Society and Islam: a Sociological Perspective. Archives Européennes de Sociologie, 42 (3), 457-482.
• Kedourie E (1994). Democracy and Arab World. London: Frank Cass&Co. Ltd.
• Lapidus I M (2010). İslâm Toplumları Tarihi, Cilt 2: 19. Yüzyıldan Günümüze. Çev. Y Aktay ve M Ayyıldızoğlu-Aktay, İstanbul: İletişim.
• McGregor A (2006). A Military History of Modern Egypt: From the Ottoman Conquest to the Ramadan War. London: Praeger.
• Micaud C A (1964). Tunisia: The Politics of Modernisation. London: Pall Mall Press.
• Moore C H (1965). Tunisia since Independence: The Dynamics of One-Party Government. Berkeley: University of California Press.
• Özkoç, Ö (2014). “Mısır Devrimi”ni Anlamak. İçinde: Y Yıldırım ve Y Atlıoğlu (der), Değişen Ortadoğu’da Değişmeyen Sorunlar: Irak İşgalinden Arap Baharına, Bursa: Dora Yayınları.
• Rogler L (2014). Harakat al-Nahda and Islamic Movements in Tunisia. İçinde: F Peter ve R Ortega (der), Islamic Movements of Europe: Public Religion and Islamophobia in the Modern World, London: I. B. Tauris, 50-59.
• Roy O (2012). The Transformation of the Arab World. Journal of Democracy, 23 (3), 5-18.
• Sachs R (2012). On Bread and Circuses: Food Subsidy Reform and Popular Opposition in Egypt. http://cisac.fsi.stanford.edu/sites/default/files/CISAC_Thesis_Sachs.pdf, Son erişim Tarihi: 31/05/2015.
• Sadiki L (2000). Popular Uprisings and Arab Democratization. International Journal of Middle East Studies. 32 (1), 71-95.
• Sadowski Y (1993). The New Orientalism and Democracy Debate. Middle East Report, 183, 14-21+40.
• Seddon D (1986). Riot and Rebellion: Political Response to Economic Crisis in North Africa, Tunisia, Morocco and Sudan. http://la.utexas.edu/users/hcleaver/357L/357LSeddontable.pdf. Son erişim tarihi, 12/12/2015.
• Spencer R (2012). Muhammed Morsi grants himself sweeping new powers in wake of Gaza. The Telegraph. Son erişim tarihi, 20/12/2015.
• Stepan A ve Linz J J (2013). Democratization Theory and the ‘Arab Spring.’ Journal of Democracy, 24 (2), 15-30.
• Szmolka I (2015). Exclusionary and Non-Consensual Transitions Versus Inclusive and Consensual Democratizations: The Cases of Egypt and Tunisia. Arab Studies Quarterly, 37 (1), 73-95.
• Tessler M (2002). Islam and Democracy in the Middle East: The Impacts of Religious Orientations on Attitudes toward Democracy in Four Arab Countries. Comparative Politics, 34 (3), 337-354.
• The Guardian (03/06/2014). Abdel Fettah al-Sisi won 96.1 % of vote in Egypt presidential election, say officals. Son erişim tarihi, 21/12/2015.
• Wolf A (2013). An Islamist ‘Renaissance’? Religion and Politics in Post-Revolutionary Tunisia. The Journal of North African Studies, 18 (4), 560-573.
• Zghal A (1991). The New Strategy of the Movement of the Islamic Way: Manipulation or Expression of Political Culture? İçinde: I W Zartman (der), Tunisia: The Political Economy of Reform, Boulder, CO: Lynne Rienner, 205-217.
• Zubaida S (2008). İslâm Dünyasında Hukuk ve İktidar. Çev. B Koçoğlu Birinci ve H Hacak, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.