Samir Amin’in Ardından Türkiye’de İktisat Tarihi Tartışmalarını Hatırlamak

Yıl 2019, Cilt: 43 Sayı: 2, 355 - 386, 28.06.2019

Alp Yücel Kaya

Öz

12 Ağustos 2018’de vefat eden Samir Amin, Marksist ekonomi politiğin önde gelen
isimlerindendi. Çalışmalarının odak noktası kapitalizmin, “bütünüyle dünyanın hali”nin,
eleştirisiydi. II. Dünya Savaşı sonrasında kapitalizmin “çevre” ülkelere etkisini Marksist
perspektifte ele alan ilk kapsamlı incelemeler ondan geldi; çalışmaları “çevre” ülke
üniversitelerinde birçok nesli etkiledi ve tartışıldı. Sosyal bilimlere önemli bir damga
vuran Amin, Türkiye’de 1970’ler ve 1980’lerde güncel siyaset bağlamına da oturan
iktisat tarihi tartışmalarının kaçınılmaz kaynağı oldu. 1990’lı yıllarda iktisat tarihi de
tartışmaları da akademik ve siyasi gündemden düşse de giderek daha fazla çalışması
Türkçeye çevrildi. Makale Amin’in çalışmalarının Osmanlı ve Türkiye iktisat tarihine
yansımalarını, iktisat tarihinin ve kuramsal tartışmaların gözde olduğu 1970’ler ve
1980’lerdeki etkisi bağlamında değerlendirmeyi amaçlıyor. Bunun için ilk önce Amin’in
araştırma gündemini özetlenecek, sonrasında çalışmalarının Türkiye ile kesişme
noktalarını (çeviri makaleler ve kitaplar ile insanlar bağlamında) gözden geçirilecek.
Amin’le kesişmeler sıralandıktan sonra, çalışmalarının Türkiye’de iktisat tarihi yazıcılığına
etkileri değerlendirilecek. Bunu da tartışma alanları yarattığı ölçüde, etkili olduğu kadar
etkisiz olduğu noktaları da öne çıkararak, yapmayı hedefliyor. Bu çerçevede, Türkiye
iktisat tarihi yazımını meşgul eden, Amin’in de araştırma gündeminde öne çıkan üç
büyük başlığa odaklanıyor: azgelişmişlik ve emperyalizm; üretim tarzları ve toplumsal
formasyonlar; köylülük ve küçük meta üretimi.
İlk başlıkta, Amin’in kuramsal çerçevesinin, dünya sistemi analizi eşliğinde, Çağlar
Keyder, Şevket Pamuk ve Fikret Başkaya’nın çalışmalarıyla (farklı derecelerde de olsa)
Osmanlı ve Türkiye iktisat tarihi yazımına yansıdığı görülüyor; ikinci başlık altında
Amin’in literatüre özgün, hatta oldukça ayrıksı, katkısını göz önüne alınca, Türkiye’deki
çalışmaların da literatüre oldukça özgün katkı sundukları gözlemleniyor; üçüncü başlıkta
ise, Amin ve Korkut Boratav’ın çalışmalarının birbirinden bağımsız gelişerek evrensel
boyutta özgün katkılar sundukları tespit ediliyor.

Anahtar Kelimeler

Amin, iktisat tarihi, emperyalizm, üretim tarzları, küçük meta üretimi

Kaynakça

• Akat A Ş (1977). Tarihi Maddecilik ve Kapitalizm-Öncesi Toplumlar: Asya Toplumu- Feodalite Tartışmasına Yeni Bir Yaklaşım. Toplum ve Bilim, (1), 34-48.
• Amin S (1957). Les effets structurels de l’intégration internationale des économies précapitalistes: une étude théorique du mécanisme qui a engendré les économies dites sous-développées. (Basılmamış Doktora Tezi). Paris: Paris Sorbonne Üniversitesi.
• Amin S (1970a). L’accumulation à l’échellemondiale: critique de la théorie du sousdéveloppement. Dakar, Paris: I.F.A.N. Éditions Anthropos.
• Amin S (1970b). L’évolution des structures du financement du developpement économique en Egypte de 1952 à 1967. İçinde: M A Cook (der), Studies in the Economic History of the Middle East: From the Rise of Islam to the Present Day, London, New York: Oxford U.P.
• Amin S (1973). Le Développement inégale: Essai sur les formations sociales du capitalisme périphérique. Paris: Les Éditions de Minuit.
• Amin S (1984). Bunalım, Ulusçuluk ve Toplumculuk. İçinde: S Amin vd. (der), Genel Bunalımın Dinamikleri. Çev. F Akar, İstanbul: Belge Yayınları.
• Amin S (1992). Emperyalizm ve Eşitsiz Gelişme. Çev. S Lim, İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Amin S vd. (1982). Dynamics of Global Crisis. New York: Monthly Review Press.
• Amin S vd. (1990). Transforming the Revolution: Social Movements and the World- System. New York: Monthly Review Press.
• Amin S ve Vergopoulos K (1974). La question paysanne et le capitalisme. Paris: Editions Anthropos-Idep.
• Ateş T (1978). Osmanlı Tarihi Nasıl Yazılmalı? Bir Öneriye Yanıt. Toplum ve Bilim, (4), 93-102.
• Aydın Z (1986a). Kapitalizm Tarım Sorunu ve Azgelişmiş Ülkeler (I). 11. Tez, (3), 126-156.
• Aydın Z (1986b). Kapitalizm Tarım Sorunu ve Azgelişmiş Ülkeler (II). 11. Tez, (4), 171-216.
• Aydın Z (1987). Boratav’a Yanıt – Tarım Sorunu. 11. Tez, (5), 193-199.
• Azikiwe A (24/09/2018). Theoretical Contributions of Samir Amin (1931-2018). https:// www.pambazuka.org/global-south/theoretical-contributions-samir-amin-1931-2018. Son erişim tarihi, 18/12/2018.
• Balibar, E (1972). The Basic Concepts of Historical Materialism. İçinde: L Althusser ve E Balibar, Reading Capital, London: New LeftBook.
• Başkaya F (1991). Azgelişmişliğin Sürekliliği. 2. Baskı. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Başkaya F (19/08/2018a). ‘Büyük İnsanlığın’ kurtuluşuna adanmış, harika bir yaşam. https://www.birgun.net/haber-detay/buyuk-insanligin-kurtulusuna-adanmis-harikabir- yasam-227573.html. Son erişim tarihi, 21/12/2018.
• Başkaya F (13/08/2018b). “Ezilen halkların, sömürülen sınıfların organik aydını” artık yok. http://ozguruniversite.org/2018/08/13/samir-amin-fikret-baskaya-ezilen-halklarinsomurulen- siniflarin-organik-aydini-artik-yok/. Son erişim tarihi, 19/12/2018.
• Berktay H (1987). The Feudalism Debate: The Turkish End – Is ‘Tax – vs. – Rent’ Necessarily the Product and Sign of a Modal Difference? Journal of Peasant Studies, 14 (3), 295-333.
• Birikim (1975). Ernasto Laclau’nun Yazısı ve ‘Geri Bıraktırılmış Ülke Sorunu’. Birikim, (1), 30-37.
• Boratav K (1969). Tarımda Feodal Üretim İlişkisi ve Basit Meta Üretimi. Emek, 14 Temmuz 1969, 8-9.
• Boratav K (1970). Tarımda Üretim İlişkileri Üzerine. Proleter Devrimci Aydınlık, Sosyalist Dergi, Ocak 1970, 177-217.
• Boratav K (1972a). Türkiye’de Tarımın 1960’larda Yapısı Üzerine Bazı Gözlemler. SBF Dergisi, 27(3), 771-814.
• Boratav K (1972b). Küçük Üreticilikte Bölüşüm Kategorileri. SBF Dergisi, 27(4), 227-246.
• Boratav K (1980). Tarımsal Yapılar ve Kapitalizm. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını.
• Boratav K (1987a). Eski Bir Tartışmanın Yansımaları Üzerine. 11. Tez, (5), 182-192.
• Boratav K (1987b). Birkaç Son Saptama. 11. Tez, (5), 200-202.
• Boratav K (1990). Sunuş. İçinde: İsmail Hüsrev Tökin, Türkiye Köy İktisadiyatı, İstanbul: İletişim Yayınları, III-VII.
• Boratav K (16/08/2018). Samir Amin. http://haber.sol.org.tr/yazarlar/korkut-boratav/ samir-amin-245582. Son erişim tarihi, 18/12/2018.
• Brenner R (1986). Kapitalist Gelişmenin Kökenleri: Yeni-Smith’çi Marxizmin Eleştirisi. 11. Tez, (3), 10-27.
• Chandrasekhar C (01/09/2018). Samir Amin (1931-2018), A Marxist from the Third World. http://www.networkideas.org/news-analysis/2018/09/obituary-samir-amin-1931-2018/. Son erişim tarihi, 18/12/2018.
• Economie: décès de Samir Amin, une des figures de l’altermondialisme en Afrique. http://www.rfi.fr/afrique/20180813-economie-samir-amin-deces-altermondialismeafrique- developpement. Son erişim tarihi, 18/12/2018.
• Erdost M (1969a). Türkiye’de Feodalizmin Bugünkü Durumu Üzerine Bir Taslak. Aydınlık Sosyalist Dergi, (5), 345-368.
• Erdost M (1969b). Doğu Anadolu’da Hayvancılığın Feodal Niteliği. Aydınlık Sosyalist Dergi, (8), 117-126.
• Erdost M (1969c). Türkiye Tarımında Hakim Üretim İlişkisi Üzerine. Aydınlık Sosyalist Dergi, (13), 34-58.
• Erdost M (1970). Yeni Oportünizmin Eleştirisi. Aydınlık Sosyalist Dergi, (19), 5-85.
• Erdost M İ (1984). Kapitalizm ve Tarım: Küçük Köylülüğün Yoksullaşmadığı Tezinin Eleştirisi. İstanbul: Onur Yayınları.
• Frank A G (1975). Azgelişmişliğin Gelişmesi. İçinde: A Aksoy (der.), Azgelişmişlik ve Emperyalizm, İstanbul: Gözlem Yayınları.
• Ghosh J (22/08/2018). Remembering Samir Amin, Who Dedicated Himself to Overcoming Capitalism. http://www.networkideas.org/news-analysis/2018/09/ obituary-samir-amin-1931-2018/. Son erişim tarihi, 18/12/2018.
• Gülalp H (1979). Yeni Emperyalizm Teorilerinin Eleştirisi. İstanbul: Birikim Yayınları.
• Gülalp H (1986a). Bağımlılık ve Dünya Sistemi Teorileri: Frank ve Wallerstein’ın Eleştirisi. 11. Tez, (3), 28-48.
• Gülalp H (1986b). Debate on Capitalism and Development: The Theories of Samir Amin and Bill Warren. Capital & Class, (10), 139-159.
• Gülalp H (1987). Gelişme Stratejileri ve Gelişme İdeolojileri. 2. Baskı, Ankara: Yurt Yayınları.
• Gülalp H (1991). Nation-State Formation: A Study of the Turkish Revolution. (Basılmamış Doktora Tezi). New York: SUNY Binghamton.
• Güldağ H ve Ekinci İ (2010). Aydınlık Bir Adam, Korkut Boratav. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Gürsel S (1977). Tarihi Maddecilik ve Sorunları. Toplum ve Bilim, (2), 113-132.
• Gürsel S (1979). La transition d’une formation tributaire à une formation périphérique: l’exemple de l’Empire ottoman. (Doktora Tezi). Paris: Paris 10 Üniversitesi.
• Gürsel S (1983). Osmanlı Toplumsal Yapısı ve Kapitalizm. Yapıt, (1), 19-35.
• Gürsel S (1987). L’Empire ottoman face au capitalisme. Paris: L’Harmattan. Haldon J (1991). The Ottoman state and the question of state autonomy: Comparative perspectives. Journal of Peasant Studies, 18(3-4), 18-108.
• Haldon J (der) (2008). A Social History of Byzantium. Chichester, U.K. ; Malden, MA : Wiley-Blackwell.
• Haldon J F (1993). The State and the Tributary Mode of Production. Londra: Verso. İslamoğlu H ve Keyder Ç (1977a). Agenda for Ottoman History. Review (Fernand Braudel Center), 1 (1), 31-55.
• İnsel A (1984). Tanrı’nın Hikmetinden Sermayenin Hikmetine: Wallerstein Tarihi’nin Bir Eleştirisi. Toplum ve Bilim, (25/26), 133-148.
• İslamoğlu H ve Keyder Ç (1977b). Osmanlı Tarihi Nasıl Yazılmalı: Bir Öneri. Toplum ve Bilim, (1), 49-80.
• İslamoğlu-İnan H (der) (1987). The Ottoman Empire and the World Economy. Paris, Cambridge: MSH and Cambridge University Press.
• Karaömerlioğlu A (2002). Bağımlılık Kuramı, Dünya Sistemi Teorisi ve Osmanlı/Türkiye çalışmaları. Toplum ve Bilim, (91), 81-99.
• Keyder Ç (1976). TheDissolution of the Asiatic Mode of Production. Economy and Society, 5(2), 178-196.
• Keyder Ç (1979). Emperyalizm, Azgelişmişlik ve Türkiye. İstanbul: Birikim Yayınları
• Keyder Ç (1983). The Cycle of Sharecropping and the Consolidation of Small Peasant Ownership in Turkey. Journal of Peasant Studies, 10 (2-3), 130-145
• Keyder Ç (1985). Türkiye’de Ortakçılık Döngüsü ve Küçük Köylü Mülkiyetinin Pekişmesi. Yapıt, (11), 89-105.
• Keyder Ç (1993). Dünya Ekonomisi İçinde Türkiye (1923-1929). 2. Baskı. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kozanoğlu H (19/08/2018). Samir Amin’in Üçüncü Alternatifi. https://www.birgun. net/haber-detay/samir-amin-in-ucuncu-alternatifi-227572.html. Son erişim tarihi, 18/12/2018.
• Köymen O (1988). Bahattin Akşit, Çelik Aruoba ve Nükhet Sirman-Eralp’in Tebliğlerine İlişkin Yorum. İçinde: Ş Pamuk ve Z Toprak (der), Türkiye’de Tarımsal Yapılar (1923- 2000), Ankara: Yurt Yayınları.
• Kurmuş O (1974). Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi. İstanbul: Bilim Yayınları.
• Laclau E (1971). Feudalism and Capitalism in Latin America. New Left Review, (67), 19-38.
• Laclau E (1975). Latin Amerika’da Feodalizm ve Kapitalizm. Çev. E Tulpar, Birikim, (1), 16-29. Monthly Review (01.10.2018). Remembering Samir Amin (1931-2018). https:// monthlyreview.org/2018/10/01/mr-070-05-2018-09_0/. Son erişim tarihi, 20/12/2018.
• Oyan O (1978). Le Développement du capitalisme dans l’agriculture de Turquie. (Basılmamış Doktora Tezi). Paris: Paris 1, Panthéon-Sorbonne Üniversitesi.
• Oyan O (1988). Osmanlı İktisat Tarihi Üzerine. 11. Tez, (8), 280-301.
• Oyan O (2016). Feodalizmden Kapitalizme, Osmanlı’dan Türkiye’ye. İstanbul: Yordam Kitap.
• Oyan O (21/08/2018). Samir Amin ve Üretim Tarzı Tartışması. http://haber.sol.org.tr/ yazarlar/oguz-oyan/samir-amin-ve-uretim-tarzi-tartismasi-245817. Son erişim tarihi, 18/12/2018.
• Özbek N (2002). Alternatif Tarih Tahayyülleri, Siyaset, İdeoloji ve Osmanlı Türkiye Tarihi. Toplum ve Bilim, (98), 234-255.
• Özgür M E ve Kaya A Y (2018). The Kadro Journal on the Agrarian Question in Turkey in the 1930s. Historia Agraria, Revista Agricultura e Historia Rural, (76), 221-250.
• Özveren E (1996). The Intellectual Legacy of the Kadro Movement in Retrospect. ODTÜ Gelişme Dergisi, 23(4), 565–576.
• Özveren E (2017). İster İstemez Karşılaştırmalı ve Dışa Bağımlı İktisadi Düşünce Tarihimiz: Gözlemler ve Sorunlar. İçinde: M E Özgür, A Duman, A Y Kaya (der), Türkiye’de İktisadi Düşünce, İstanbul: İletişim Yayınları, 13-48.
• Pamuk Ş (1985). Anadolu’da Küçük Köylülük Üzerine Tezler. Yapıt, (13), 102-110.
• Pamuk Ş ve Toprak Z (der) (1988). Türkiye’de Tarımsal Yapılar (1923-2000). Ankara: Yurt Yayınları.
• Pamuk Ş (1989). Üretim Tarzı ve Karşılaştırmalı Tarih. 11. Tez, (9), 277-282.
• Pamuk Ş (1993). 100 Soruda Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi 1500-1914. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Pamuk Ş (1994). Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme (1820-1913). 2. Baskı, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Patnaik P (14/08/2018). Samir Amin (1931-2018). http://www.networkideas.org/newsanalysis/ 2018/09/obituary-samir-amin-1931-2018/. Son erişim tarihi, 18/12/2018.
• RFI (2018). Economie: décès de Samir Amin, une des figures de l’altermondialisme en Afrique, (13/08/2018). http://www.rfi.fr/afrique/20180813-economie-samir-amindeces- altermondialisme-afrique-developpement. Son erişim tarihi, 18/12/2018.
• Satlıgan N (2014). Emek-değer Teorileri ve Dış Ticaret. İstanbul: Yordam Kitap.
• Savran S (1986). Azgelişmişlik: Eşitsiz ve Bileşik Gelişme. 11. Tez, (3), 49-72.
• Savran S (20/08/2018). Samir Amin: bir Maoist’in trajedisi. https://gercekgazetesi.net/ teori-tarih/samir-amin-bir-maoistin-trajedisi. Son erişim tarihi, 18/12/2018.
• Seddon D ve Margulies R (1984). The Politics of the Agrarian Question in Turkey: Review of a Debate. Journal of Peasant Studies, 11(3), 28-59.
• Sertel Y E (1985). La Crise économique et la migration Turque (l’immigration Turque en France). (Doktora Tezi). Paris: Paris 8 Üniversitesi.
• Setel Y (1987). Nord-Sud, crise et immigration : le cas turc : étude du phénomène migratoire dans le contexte de la crise économique mondiale et les rapports Nord-Sud. Paris: Publisud.
• Vergopoulos K (1977). Le capitalisme difforme et la nouvelle question agraire : l’exemple de la Grèce moderne. Paris: Maspero.
• Vergopoulos K (1985). Balkan Ekonomisinde Kapitalizm ve Büyük Yunanistan’da Tarım Reformu (1917). Yapıt, (13), 84-97.
• Walkenbach H ve K P Zeitinger (der) (1971). Kapitalismus in den siebziger Jahren: Referatevom Kongreß in Tilburg im September 1970. Frankfurt am Main: Europ. Verl.- Anst.
• Wallerstein I (1980). The Ottoman Empire and the Capitalist World Economy: Some Questions for Research. İçinde: O Okyar ve H İnalcık (der), Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920): Birinci Uluslararası Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi Tebliğleri- Ankara, Temmuz 11-13, 1977, Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Wallerstein I (19/08/2018). Samir Amin: Mücadelede Yoldaş. https://www.birgun. net/haber-detay/samir-amin-mucadelede-yoldas-227567.html. Son erişim tarihi, 19/12/2018.
• Wickham C (1984). The Other Transition: From the Ancient World to Feudalism. Past & Present, (103), 3-36.
• Wickham C (1985). The Uniqueness of the East. The Journal of Peasant Studies, 12(2-3), 166-196.
• Yapıt (1984). “Akdeniz Bölgesinde Alternatif Stratejiler” Kollokyumu Üzerine Notlar. Yapıt, (3), 92-94.